ارزیابی تحولات سیاسی خاورمیانه با رویکردی اقتصادی براساس هژمونی ایران

در سال های اخیر، تحولات سیاسی و ژئوپلیتیکی خاورمیانه تأثیر قابل توجهی بر اقتصاد جهانی داشته اند. رقابت قدرت ها، شکل گیری بلوک های دفاعی و تنش های منطقه ای، ساختار اقتصادی و امنیت انرژی منطقه را تحت تأثیر قرار داده است. در این میان، ایران با برخورداری از منابع غنی انرژی، شبکه اقتصادی گسترده و نفوذ فرهنگی، نقش محوری در تعیین مسیر تحولات منطقه ای و فرامنطقه ای ایفا می کند.

ایران دارای یکی از بزرگ ترین ذخایر نفت و گاز جهان است و تولید گاز آن در برخی گزارش ها تا ۳۴ میلیارد فوت مکعب در روز اعلام شده است (Reuters, 2025). برنامه های توسعه پتروشیمی ایران با هدف رسیدن به درآمد حدود ۵۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۷، علاوه بر تأمین مالی داخلی، ظرفیت اثرگذاری ژئوپلیتیک کشور در منطقه را تقویت می کند (Tasnim News, 1400).

جنگ دوازده روزه اخیر میان ایران و اسرائیل نمونه ای از نحوه تاثیرگذاری ایران بر اقتصاد منطقه و بازار جهانی انرژی بود. در جریان این درگیری، قیمت نفت برنت جهشی حدود ۱۷ درصد را تجربه کرد و به حدود ۸۰ دلار در هر بشکه رسید (Hamshahri Online, 2025). با این حال، جریان پایدار صادرات نفت و مدیریت تنگه هرمز موجب شد تأثیرات این تنش ها محدود باقی بماند (Reuters, 2025). این امر نشان دهنده تاب آوری نسبی اقتصاد انرژی ایران و توانایی آن در مدیریت شوک های منطقه ای است، با این حال کاهش درآمد دولت و تشدید کسری بودجه هزینه های این هژمونی را نیز نمایان می کند (Asriran, 2025).

علاوه بر توان نظامی ناشناخته، قدرت موشکی و لجستیک، یکی از ابزارهای اقتصادی ایران، تهدید به بستن تنگه هرمز است. این گذرگاه استراتژیک روزانه نزدیک به ۲۰ درصد نفت جهان را انتقال می دهد (The Guardian, 2025). هرگونه اختلال در این مسیر می تواند بازار جهانی انرژی و رشد اقتصادی کشورها را تحت تاثیر قرار دهد. صندوق بین المللی پول نیز هشدار داده است که تنش های نظامی در خاورمیانه می تواند رشد اقتصادی جهانی را کاهش دهد (The Guardian, 2025). از سوی دیگر، بازارهای جهانی انرژی به دلیل تنوع منابع و انعطاف پذیری بیشتر نسبت به گذشته، توانسته اند اثر بحران های منطقه ای را کاهش دهند (GIS Reports, 2025).

فراتر از اقتصاد نفت و گاز، ایران از منظر فرهنگی و منطقه ای نیز نفوذ قابل توجهی دارد که مرزهای جغرافیایی را پشت سر گذاشته است. در آسیای میانه، ایران با کشورهای تاجیکستان، افغانستان و برخی جمهوری های دیگر دارای اشتراک های زبانی، فرهنگی و تاریخی است و از این طریق نفوذ اقتصادی و سیاسی خود را تقویت کرده است (ca-c.org). در همسایگی عربی، ایران ترکیبی از تعاملات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را دنبال می کند که جایگاه تمدنی آن را فراتر از مرزهای جغرافیایی تثبیت کرده است (iranianperspective.com).

پیمان ها و همکاری های منطقه ای، از جمله مشارکت در ساختارهای اقتصادی و امنیتی، نیز به گسترش نفوذ ایران کمک می کنند. این رویکرد نشان می دهد که هژمونی نوین ایران نه تنها در حوزه انرژی، بلکه در شبکه های تجاری، فرهنگی و دیپلماتیک منطقه ای نیز قابل مشاهده است. حضور ایران در پیمان هایی مانند شانگهای و همکاری با کشورهای همسایه باعث شده تأثیرگذاری آن از مرزهای جغرافیایی محدود فراتر رود و نقش اقتصادی ایران در منطقه تثبیت شود.

با این حال، اقتصاد ایران با چالش های متعددی روبه روست. فشار تحریم ها، نوسانات بازار جهانی، محدودیت های زیرساختی و رقابت منطقه ای با کشورهایی مانند ترکیه، عربستان و امارات، ریسک حفظ هژمونی اقتصادی را افزایش می دهد. کاهش صادرات غیرنفتی در برخی دوره ها ریسک وابستگی به منابع محدود را نشان می دهد (MEForum, 2025). همچنین تهدیدات امنیتی و نظامی به زیرساخت های انرژی و حمل ونقل می تواند اثرات اقتصادی ایران و منطقه را تحت تأثیر قرار دهد (IRNA, 2025).

پیامدهای هرگونه تنش در خاورمیانه محدود به ایران نیست. اختلال در بازار انرژی می تواند رشد اقتصادی جهانی را کند کرده و امنیت مالی بسیاری از کشورها را تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین، مدیریت منطقی و خلاقانه تحولات منطقه نیازمند رویکردی چندجانبه و مبتنی بر دیپلماسی است. بی توجهی به ظرفیت ها و چالش های اقتصادی و فرهنگی ایران، می تواند هم برای منطقه و هم برای اقتصاد جهانی پیامدهای جدی به همراه داشته باشد.

عملکرد ایالات متحده در دوران ریاست جمهوری ترامپ نمونه ای از راهبرد دوگانه در عرصه جهانی است؛ سیاستی که همزمان بر تعامل و فشار متکی است و در نتیجه به جای کاهش تنش ها، پیچیدگی بحران ها را افزایش می دهد. چنین رویکردی در خاورمیانه، جایی که ایران نقش محوری در اقتصاد و ژئوپلیتیک منطقه ایفا می کند، به گونه ای عمل می کند که نه تنها موجب کاهش تنش ها نمی شود، بلکه امکان گسترش بحران های اقتصادی و سیاسی را افزایش می دهد. در این چارچوب، مدیریت منطقی و چندجانبه تحولات منطقه ای، همراه با دیپلماسی هوشمندانه و توجه به ظرفیت های اقتصادی ایران، ضروری است تا از تشدید بی ثباتی و پیامدهای احتمالی برای بازار انرژی و اقتصاد جهانی جلوگیری شود.

در نهایت، هژمونی اقتصادی ایران ترکیبی از قدرت انرژی، تاب آوری اقتصادی، شبکه های فرهنگی و نفوذ منطقه ای است. این قدرت هم فرصت و هم چالش برای نظم جهانی محسوب می شود و تعامل هوشمندانه جهانیان با ظرفیت ها و محدودیت های ایران می تواند مسیر خاورمیانه و اقتصاد جهانی را به سمت ثبات و توسعه هدایت کند.

منابع:

●    Reuters (2025) «An overview of Iran’s energy industry and infrastructure» link

●    Tasnim News (1400) «ایران در جایگاه برتر پتروشیمی خاورمیانه با درآمد ۵۰ میلیارد دلاری تا سال ۲۰۲۷» link

●    Hamshahri Online (2025) «پس از شوک: تاثیر اقتصادی جنگ اسرائیل و ایران بر کشورهای خلیج فارس» link

●    The Guardian (2025) «US strikes on Iran could damage global growth, says IMF chief» link

●    GIS Reports (2025) «Iran’s oil sector: Strategic presence, diminished influence» link

●    Clingendael Institute (2025) «Running out of road: Iran’s strategic predicament» link

●    MEForum (2025) «Iran suffers sharp decline in revenues amidst conflict» link

●    CA-C (2024) «Iran’s cultural influence in Central Asia» link

●    Iranian Perspective (2024) «Iran’s regional engagement in the Arab world» link