آینده شورِ زمین‌های کشاورزی

سیستم‌های آبیاری نوین که از سال‌ها پیش مورد توجه دولت‌ها بوده و بخشی از بودجه کشور نیز به آن اختصاص می‌یافت، با شدت گرفتن بحران آب توجیه بیشتری پیدا کرد. اختصاص بودجه 1300 میلیارد تومانی در سال‌های 93 و 94 خود گویای اهمیت موضوع است. سیستم آبیاری قطره‌ای و تحت فشار دو روش معمول به کار گرفته شده در ایران است که وزارت جهاد کشاورزی با اختصاص تسهیلات ارزان‌قیمت تا 80درصد کشاورزان را ترغیب به اجرای این روش‌ها می‌کند. به گفته محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی، امسال نیز ۱۳۰۰میلیارد تومان اعتبار برای تجهیز اراضی کشور به سیستم آبیاری نوین اختصاص داده شده است. بر همین اساس بسیاری از کشاورزان یا این تجهیزات را در زمین‌های‌شان نصب کرده‌اند یا در دست اقدام دارند. اما مسئله‌ای که مهم‌تر از ایجاد و اجرای سیستم‌های نوین آبیاری در زمین‌های کشاورزی و باغ‌های کشور مطرح است و بسیاری از کارشناسان نسبت به آن ابراز نگرانی کرده‌اند، اجرای این سیستم‌ها در زمین‌های کم‌آب و مناطق خشک است که EC یا شوری آب بالایی دارند.

لزوم نصب آب شیرین‌کن در آبیاری نوین

کرامت وکیلی‌پور، رییس مجمع ملی خبرگان کشاورزی، در گفت‌وگو با «فرصت امروز»، از اجرای سیستم‌آبیاری تحت فشار در 60 تا 70 درصد از زمین‌های کشاورزی استان هرمزگان خبر می‌دهد و می‌افزاید: با توجه به اینکه آب‌های زیرزمینی لب‌شور شده‌اند، باید سیستم‌های فیلتراسیون و آب شیرین‌کن بر سر چاه‌ها نیز نصب شود که دارای هزینه‌های زیادی است.

وی تاکید می‌کند: مسئولان وزارت جهاد کشاورزی بدون کار کارشناسی و مطالعه تنها به اجرای سیستم‌های آبیاری تحت فشار و قطره‌ای اهتمام دارند و به پیامدهای ناگوار و بسیار بدتر از بحران آبی که تا چند سال دیگر گریبان‌مان را خواهد گرفت، توجهی نمی‌کنند. وقتی کشاورزانی با EC‌ آب 4 تا 5 هزار، سیستم آبیاری تحت فشار نصب می‌کنند و توان خرید آب شیرین‌کن را ندارند، بعد از پنج تا شش سال دیگر زمین‌شان به نمکزار تبدیل می‌شود و جز شوره‌زار چیز دیگری باقی نمی‌ماند.

آبیاری تحت فشار ناکارآمد و تخریبی

این کشاورز نمونه کشور، با اشاره به EC و شوری بالای آب‌های زیرزمینی در استان‌های جنوبی و شرقی کشور مانند هرمزگان می‌گوید: در استان هرمزگان شوری و EC آب از 900 تا 8 هزار میلی‌گرم در لیتر متغیر است و در تمامی زمین‌هایی که به سیستم‌های تحت فشار تجهیز شده‌اند، سیستم آب شیرین‌کن یا فیلتراسیون نصب نشده است. در دشت رفسنجان، سیرجان و یزد که باغ‌های پسته وجود دارد نیز از هیچ فیلتراسیونی استفاده نمی‌شود.

رییس مجمع ملی خبرگان کشاورزی، تصریح می‌کند: سفره‌های زیرزمینی در حال خالی شدن هستند. آبیاری تحت فشار شاید در کوتاه‌مدت، تاثیری در مصرف کمتر و بهینه آب در بخش کشاورزی داشته باشد اما در درازمدت عمق چاه‌ها پایین‌تر می‌رود و EC آب نیز بالاتر رفته و موجب شوری بالا می‌شود. این مسئله بر کیفیت محصول نیز تاثیر می‌گذارد. اگر آبی که در سیستم تحت فشار استحصال می‌کنیم EC بالای هزار داشته باشد، در درازمدت تجمع نمک ایجاد می‌کند. از سوی دیگر بارش‌ها نیز به اندازه‌‌ای نیست که نمک دشت‌ها و زمین‌های کشاورزی را بشوید.

آبیاری نوین، زمین‌ها را به نمکزار تبدیل می‌کند

وی پیشنهاد می‌دهد: اگر سیستم‌های آبیاری تحت فشار را در مناطق کم آب اجرا می‌کنیم دست‌کم نباید اجازه افزایش سطح زیرکشت را بدهیم. کشاورزی که قبلا پنج هکتار زمینش را با حقابه معینی آبیاری می‌کرده اکنون با همان میزان آب در سیستم آبیاری تحت فشار می‌تواند 40 هکتار را آبیاری و کشت کند. در این صورت از میزان برداشت آب از سفره‌ها کم نمی‌شود. این کشاورز نمونه کشور تاکید می‌کند: دولت با اجرای سیستم‌های نوین آبیاری می‌خواهد از میزان برداشت آب‌های زیرزمینی کم کند اما این کار بدون مطالعه و در نظر گرفتن پیامدهای بعدی آن در حال انجام است. در صورت ادامه این روند، تا چهار، پنج سال آینده بخش گسترده‌ای از زمین‌های کشاورزی، غیرقابل کشت شده و به نمکزار تبدیل می‌شوند. مگر اینکه باران سیل‌آسا بیاید و نمک‌ها را از زمین‌ها بزداید، البته این در دشت‌ها چشمگیر نخواهد بود.

آبخوانداری، شیوه موثر و فراموش شده

رییس مجمع ملی خبرگان کشاورزی باز پیشنهاد دیگری ارائه می‌دهد و می‌گوید: دولت به جای اصرار و اهتمام به اجرای سیستم‌های نوین آبیاری در زمین‌های کشاورزی که در مسیر سیلاب‌ها قرار دارند، باید به آبخوانداری روی آورد. دره‌های بالادست این زمین‌ها سیلابی هستند و در دو ساعت بارندگی توانایی ذخیره‌سازی تا 50 هزار مترمکعب آب در استخرها و مخازن را دارند. وی می‌افزاید: اگر این آب‌ها ذخیره‌سازی و در فصل کشت به زمین‌های زراعی هدایت شوند، دیگر نیازی به این همه هزینه‌های گزاف سیستم‌های آبیاری تحت فشار نخواهد بود. تجهیزاتی که تا چند سال آینده در نمکزارها می‌ماند و کاربردی نخواهد داشت و روستاها را تا چند سال دیگر تخلیه می‌کند. کاش مسئولان محترم گوش شنوایی داشته باشند و دست‌کم‌نظر کشاورزان را در تصمیم‌گیری‌ها بپرسند و از تجربه کسانی که سال‌ها دست‌شان به خاک و گل آلوده‌ است، استفاده کنند.

آبیاری تحت فشار در زمین‌های روباز توجیه ندارد

در این میان اما مسئولان حرف دیگری دارند و مانند همیشه تنها مشکل‌شان کمبود بودجه یا گلایه از اختصاص نیافتن بخشی از آن است. رحیم سجادی، معاون آب، خاک و صنایع وزارت جهاد کشاورزی، درخصوص اجرای بدون مطالعه سیستم‌های نوین آبیاری و مشکلاتی که در آینده برای کشاورزی کشور به وجود خواهند آورد، به «فرصت امروز» می‌گوید: اجرای سیستم آبیاری تحت فشار در زمین‌های کشاورزی روباز توصیه نمی‌شود و ما هم بر این موضوع واقف هستیم. در کشت روباز استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار توجیه ندارد و ما هم نمی‌توانیم برای کشاورزان کاری کنیم. وی با اشاره به لزوم نصب فیلتراسیون و آب‌شیرین‌کن در برخی مناطق تصریح می‌کند: نصب آب‌شیرین‌کن در مناطقی که سطح آب‌های زیرزمینی‌شان پایین است، ضرورت دارد اما وزارت جهاد کشاورزی که نمی‌تواند برای کشاورزان آب‌شیرین‌کن نصب کند. ما نمی‌توانیم کاری کنیم و تنها توصیه می‌کنیم که در این زمین‌ها کشت و کار انجام نشود.

انتقال کشت سبزی و صیفی به گلخانه‌ها

سجادی می‌گوید: وزارت جهاد کشاورزی تلاش می‌کند کشت سبزی و صیفی را از زمین‌های روباز به گلخانه‌ها انتقال دهد. در این صورت مصرف آب نیز کاهش می‌یابد و حتی کشاورزی با آب شور و نصب آب شیرین‌کن توجیه اقتصادی خواهد داشت. معاون وزیر جهاد کشاورزی ادامه می‌دهد: در جاهایی که EC آب بالاست به دنبال اجرای روش‌های دیگر هستیم. روش‌هایی مانند سیستم‌های کم‌فشار یا انتقال آب با لوله‌های بلندتر از نظر فنی می‌تواند کمک کند. سجادی تاکید می‌کند: در سال 93 دولت و مجلس اعتبارات خوبی برای آبیاری نوین در بخش کشاورزی اختصاص دادند. از 1300 میلیارد تومان بودجه تخصیصی در سال 93 تنها 660 میلیارد تومان محقق شد و حدود 45 درصد بودجه به بخش داده نشد. امیدواریم بودجه سال 94 چنین نشود. وزارت جهاد کشاورزی به‌شدت در پی اجرای این سیستم است.