مسکن اجتماعی را چه کسی می‌سازد؟

در دولت‌های نهم و دهم طرحی کلید خورد که شاید پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی (سابق) چندان در جهان مورد استفاده و اقبال دولت‌ها نبوده است. طرح خانه‌دار کردن بخش گسترده‌ای از اقشار مختلف مردم به‌وسیله ساخت‌و‌سازهای دولتی یک شکل، مجتمعی و جایابی در یک موقعیت خاص جغرافیایی. مسکن مهر این روزها و با گذشت نزدیک به یک دهه از آغاز عمر خود به روزهای پایانی‌اش نزدیک می‌شود. طبق وعده دولت یازدهم تا پایان سال 94 که امکان تمدید آن تا چند ماه پس از آن نیز وجود‌دارد طرح ساخت بیش از چند صد هزار واحد مسکونی مهر به پایان خواهد رسید.

واحدهایی که در ابتدا طبق وعده مسئولان دولت قبل بنا بود اقشار گسترده‌ای از مردم را به شکل رایگان صاحب خانه کند و سپس به طرحی با ارائه چند مرحله‌ای وجوه لازم برای دریافت واحدها ختم شد. مسکن مهر اما با توجه به مشکلات عمده‌ای که در نحوه مکان‌یابی و ساخت آن وجود داشت هرگز نتوانست حتی به اهدافی که دولت به‌عنوان طرح‌های مقدماتی روی آنها سرمایه‌گذاری کرده بود دست یابد و عملا تنها در فضای اقتصاد کلان کشور به از بین رفتن منابع لازم برای ادامه یافتن حیات بازار مسکن منتهی شد. حالا با گذشت نزدیک به یک سال و نیم از آغاز به کار دولت جدید، عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی اعلام کرده قصد‌ دارد برای اقشار کم درآمد، خانه رایگان بسازد.

جمعیت هدف طرحی که از مدت‌ها پیش به نام مسکن اجتماعی مشهور شده و هنوز هیچ یک از ابعاد جزئی آن افشا نشده است دو دهک پایین جامعه هستند که بنا به اعلام مسئولان وزارت راه و شهرسازی حتی توان حداقل سرمایه‌گذاری یا بازپرداخت تسهیلات بانکی را ندارند. طبق اعلام مظاهریان معاون وزیر راه و شهرسازی طرح مسکن اجتماعی که در طول ماه‌های گذشته به شکل چراغ خاموش به پیش رفته و هیچ یک از مسئولان در رابطه با ابعاد مختلف آن اظهارنظری نکرده‌اند تا هفته‌ آینده رونمایی خواهد شد.

طرحی که از قرار معمول در کنار استفاده از منابع وزارت راه و شهرسازی بنا‌ دارد از بانک‌های اطلاعاتی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز استفاده کند. اما هنوز طرح جدید دولت به هیچ جمع‌بندی نرسیده که صدای گمانه زنی‌ها و نگرانی‌ها بلند شده است. تجربه کاملا ناموفق مسکن مهر در سال‌های گذشته که البته وزیر راه و شهرسازی فعلی یکی از اصلی‌ترین منتقدان آن است باعث شده بسیاری از کارشناسان ادامه یافتن کارفرمایی دولت در بازار مسکن و استارت طرح‌های ساختمانی کلان از سوی قوه مجریه را ادامه یافتن دوباره طرح مسکن‌مهر قلمداد کنند.

مشخص نبودن مکان ساخت واحدهای مسکن اجتماعی شاید اصلی‌ترین دغدغه در این حوزه به حساب آید. بیرون بردن واحدهای مسکن مهر از مناطق شهری که شاید اصلی‌ترین دلیل مردم برای عدم اقبال به این واحدها شد باعث شده بسیاری اخطار دهند که اگر دولت جدید نیز بخواهد برای مسکن اجتماعی به سمت حواشی شهرهای بزرگ حرکت کند قطعا شکست خواهد خورد.

دولت به جای ماهی ماهیگیری یاد مردم بدهد

یک کارشناس بازار مسکن معتقد است تا زمانی که قوه مجریه تلاش می‌کند به جای واگذاری بازار به حال خود نسبت به ساخت واحدهای جدید اقدام کند قطعا نه تنها در بازار اتفاق مثبتی نخواهد افتاد که حتی شرایط از آنچه تاکنون پیش آمده بدتر خواهد شد. مسعود نجفی در گفت‌وگو با «فرصت امروز»، اظهار کرد: ‌درحال حاضر آنچه به‌عنوان فرهنگ مسکن در جامعه ایران شناخته می‌شود بحث رفاه حداقلی مدنظر مردم در خرید واحدهای مسکونی موردنظرشان است. اینکه طرح ساخت خانه‌های یک شکل برای اقشار مختلفی از مردم در دستور کار قرار گیرد قطعا مورد توجه بازار قرار نخواهد گرفت و حتی اقشار آسیب‌پذیر نیز ترجیح می‌دهند انتخاب‌های خودشان را داشته باشند.

وی به شرایط نه‌چندان مناسب اقتصادی دولت اشاره کرد و گفت: در دولت نهم و دهم که ثروت ارزی قابل‌توجهی به جا مانده بود و البته پول نفت نیز با قیمت بیشتر از 100دلار به خزانه واریز می‌شد که این مسئله متاسفانه به جای برنامه‌ریزی برای طرح‌های مولد به مسکن مهر اختصاص یافت. دولت جدید هیچ یک از منابع گذشته را ندارد و از این رو اجرای طرح‌هایی مانند مسکن مهر نه تنها به صرفه نخواهد بود که البته از نظر واقعیت‌های اقتصادی امکان‌پذیر نیز نیست.

به گفته نجفی، دولت می‌تواند به جای امتحان کردن تجربه‌هایی که پیش از این شکست خورده از طرح‌های بین‌المللی در این زمینه بهره ببرد. ایجاد اشتغال و طراحی شهرک‌هایی که اقشار آسیب‌پذیر بتوانند در آنها مستقر شده و در کنار سکونت، کار کنند می‌تواند به‌عنوان تجربه‌ای که در بسیاری از کشورهای خارجی مورد استفاده قرار گرفته بهره ببرند. وی خاطرنشان کرد: تا زمانی که دولت تلاش می‌کند به مردم ماهی بدهد نمی‌توان امید به تغییر شاکله اقتصاد داشت باید به جای ماهی دادن ماهیگیری یاد مردم بدهد.

سازنده مسکن اجتماعی مشخص نیست

هرچند طبق اعلام مسئولان وزارت راه و شهرسازی تا هفته آینده از طرح دولت برای ساخت واحدهای مسکن اجتماعی پرده‌برداری خواهد شد اما هنوز با انبوه‌سازان برای ساخت یا تکمیل پروژه‌ای در این حوزه تفاهم‌نامه یا توافق جدی امضا نشده است. ایرج رهبر، رییس کانون سراسری انبوه‌سازان استان تهـران در گفت‌وگـو بــا «فرصت امروز»، اظهار کـرد: در رابطه با طرح مسکن اجتماعی جلسات و گفت‌وگوهای کلی در این حوزه صورت گرفته اما اینکه جلساتی با موضوع امضای تفاهم‌نامه یا جزییات ساخت پروژه‌های جدید در دستور کار قرار گیرد تاکنون وجود نداشته و در برنامه‌های کوتاه‌مدت نیز اجرایی نشده است. 

وی ادامه داد: ما در قالب همکاری‌هایی که در گذشته با دولت داشته‌ایم تعامل‌هایی را انجام داده و آمادگی‌داریم در صورت وجود امکان لازم ادامه کار را نیز به مذاکره بنشینیم. این نظر دولت است که آیا همچنان خود به‌عنوان کارفرما پروژه‌ها را پیگیری کند یا از کمک و توان بخش خصوصی بهره گیرد. هنوز جزییات طرح مسکن اجتماعی مشخص نشده و حتی معلوم نیست که آیا فقط از اراضی دولتی در این زمینه استفاده خواهد شد یا مناطقی مانند بافت‌های فرسوده نیز وارد این پروژه‌ها می‌شوند. در طول ماه‌های گذشته مسئولان دولت یازدهم از طرح مسکن اجتماعی به‌عنوان یکی از شاه‌بیت‌های وزارت راه و شهرسازی سخن گفته‌اند. طرحی که هرچند حالا بناست از کلیات آن رونمایی شود اما هنوز مشخص نیست که دولت یازدهم نیز پا جای پای گذشتگان خود در مسکن مهر خواهد گذاشت یا با طراحی روش‌های جدید این بار واقعا اقشار آسیب‌پذیر ایران را صاحب خانه می‌کند.