معدن در ایران؛ فرصتی استراتژیک یا چالش پایدار؟

روز پنج خرداد ۱۴۰۴، همزمان با بزرگداشت «روز معدن» در ایران، وزیر صنعت، معدن و تجارت در سخنانی آشکارا امیدوارکننده تاکید کرد که معدن یکی از پایه های مهم اقتصاد کشور است و باید با مدیریت هوشمند و سرمایه گذاری هدفمند، ظرفیت آن بیش از پیش شکوفا شود. این سخنان، در حالی مطرح شد که بخش معدن ایران با فرصت های بزرگ روبه روست، اما دست کم به همان اندازه با موانع عمیق و ساختاری دست و پنجه نرم می کند.

________________________________________
معدن؛ ظرفیت اقتصادی کشور در لایه های زیرین زمین

وزیر صمت در سخنان خود به اهمیت معدن نه فقط به عنوان یک صنعت استخراج ساده، بلکه به عنوان بخشی از زنجیره ارزش صنعتی و اقتصادی کشور اشاره کرد. معادن ایران مزیت ژئوپلیتیکی و ذخایر متنوع معدنی در اختیار دارد؛ از سنگ آهن تا فلزات غیرفلزی و کانی های معدنی متنوع. این موضوع بارها توسط تحلیلگران تاکید شده است: معدن می تواند سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی و صادرات غیرنفتی داشته باشد.

براساس آمارهای مرکز آمار و تحلیل بخش معدن، سهم معدن از تولید ناخالص داخلی طی دوره ای تجربه نوسان داشته، ولی به میانگینی در حدود ۶ درصد نزدیک شده است. با این حال، در دوره های کوتاه مدت، این رقم کاهش یافته یا رشد آرام داشته است، که نشان می دهد ظرفیت معدن کاری در ایران هنوز به شکلی کامل و بهره ور، فعال نشده است. (منبع آماری بخش معدن)

یکی از اهداف بلندمدت، بهره برداری بیشتر از معادن غیرفعال یا نیمه فعال است؛ اقدامی که می تواند نه فقط اشتغال محلی را تقویت کند، بلکه زمینه ای برای تامین مواد اولیه صنایع پایین دستی فراهم آورد.
________________________________________
احیای معادن و توسعه زیرساخت ها

یکی از نقاط برجسته در سخنان وزیر، تاکید بر احیای معادن راکد بود. در سال های اخیر، گزارش هایی منتشر شده اند که نشان می دهند دولت تلاش کرده تا معادن متروک را فعال کند؛ برآوردها حاکی از احیای هزاران معدن در بازه زمانی چند ساله بوده است. این احیای معادن به معنی بازگشت ظرفیت های خام زیرزمینی به چرخه تولید است، ظرفیت هایی که پیش تر استفاده نشده یا به دلیل موانع مختلف، متوقف مانده بودند.

بخش از این احیای معادن با سرمایه گذاری در زیرساخت های معدنی همراه بوده است: راه ها، انتقال برق و آب، تأمین تجهیزات برای اکتشاف و استخراج. بدون این زیرساخت ها، معدن کاری بزرگ مقیاس سخت امکان پذیر نیست. بنابراین، اگر طرح احیا به درستی اجرا شود، می تواند تحول بزرگی در بخش معدن رقم زند.
________________________________________
موانع بزرگ: اکتشاف، مجوزها و تضادهای زیست محیطی

اما معدن کاری در ایران با چالش های جدی نیز مواجه است. یکی از موضوعات اصلی، محدودیت در اکتشاف معادن جدید است. برخی کارشناسان معدن به تضاد میان نهادهای مربوطه اشاره می کنند: برای شروع فعالیت اکتشافی، مجوز از سازمان منابع طبیعی و محیط زیست ضروری است، اما این نهادها و فعالان معدنی گاهی در اولویت بندی زمین با هم اختلاف دارند. این درگیری نهادی باعث می شود فرآیند اکتشاف به تأخیر بیفتد یا در مواردی متوقف شود. (چالش ماده ۲۴ قانون معادن)

از سوی دیگر، ایمنی معادن یکی از نگرانی های دیرینه است. برخی معادن در ایران از تجهیزات قدیمی استفاده می کنند و استانداردهای ایمنی کامل رعایت نمی شود. این موضوع هم خطر انسانی ایجاد می کند و هم هزینه های عملیاتی معدن کاری را بالا می برد. گزارش هایی در گذشته منتشر شده اند که نشان می دهد بسیاری از معادن از تکنولوژی روز دنیا فاصله دارند، و ایمنی آن ها به سطح مطلوب نرسیده است.
________________________________________
نوسان بازار کانی  و سنگ آهن؛ بازیگران اصلی معدن

معدن سنگ آهن در ایران یکی از ستون های مهم معدن کاری است، چون سنگ آهن منبع اولیه بسیاری از صنایع فولادی کشور است. در سال های اخیر، بازار سنگ آهن ایران با نوسانات قابل توجهی روبه رو بوده است: نوسان قیمت، تغییر در تقاضا و چالش های بهره برداری روی معدن کاران تاثیر گذاشته است. این نوسانات اقتصادی معدن کاران را در موقعیت دشواری قرار داده اند، به ویژه آن هایی که برای استخراج سرمایه زیادی مصرف کرده اند.

علاوه بر سنگ آهن، کانی های فلزات غیرفلزی نیز برای معدن کاران ایرانی اهمیت زیادی دارند، ولی چالش اصلی در این بخش، فرآوری پایین دستی فلزات معدنی است. بدون زنجیره کامل فرآوری — از استخراج تا تولید محصولات با ارزش افزوده — بخش معدن نمی تواند پتانسیل اقتصادی واقعی اش را به طور کامل محقق کند.
________________________________________
نقش بخش خصوصی و سرمایه گذاری

یکی از نکات محوری که وزیر صمت در روز معدن بر آن تاکید کرد، حضور موثر تر بخش خصوصی در معدن کاری بود. بخش خصوصی، به اعتقاد بسیاری، باید موتور اصلی معدن کاری مدرن باشد؛ سرمایه گذارانی که توان مالی، فنی و مدیریتی را دارند تا معادن را به شکل پایدار استخراج کنند. این موضوع بارها در سخنرانی ها و تحلیل ها مطرح شده است: ایجاد کنسرسیوم های بخش معدن برای پروژه های بزرگ معدنی ملی و منطقه ای، یکی از راهکارهای پیشنهادی است که برای توسعه پایدار معدن در ایران بر آن تاکید می شود.

اما موانعی هم وجود دارد: محدودیت در ورود تجهیزات مدرن، تحریم ها، پیچیدگی مجوزها و هزینه های بالای سرمایه گذاری اولیه، باعث شده بخش خصوصی معدنی در بعضی موارد دلسرد شود. برای جذب واقعی سرمایه گذار خصوصی، نیاز به تضمین های قانونی، مدل های درآمدی پایدار و حمایت هایی وجود دارد که از اجرای بلندمدت فعالیت معدنی مطمئن شود.
________________________________________
سهم معدن در اقتصاد ملی؛ واقعیت یا آرزو؟

وزیر در سخنانش روز معدن را فرصتی توصیف کرد تا جایگاه معدن در اقتصاد ملی بازخوانی شود. با وجود این، برخی آمارها نشان می دهند که سهم معدن در تولید ناخالص داخلی هنوز در مقایسه با پتانسیل واقعی پایین تر از انتظار است. بخش معدن اگرچه رشد کرده، اما آن رشد، در بسیاری موارد هنوز محدود به اکتشاف یا استخراج اولیه است و تبدیل آن به تولید با ارزش افزوده بالا چالش بزرگی محسوب می شود.

علاوه بر این، فعالان معدنی و تحلیلگران اقتصادی بر این نکته تکیه دارند که برای معدن کاری پایدار، باید به سمت توسعه مدل های اقتصاد چرخشی برویم: بهره گیری از فناوری بازیافت مواد معدنی، استفاده مجدد از معادن بسته شده، کاهش ضایعات معدنی و گسترش فرآوری پایین دستی، همگی جزو اقداماتی هستند که به توسعه پایدار معدن کمک می کنند.
________________________________________
مسئولیت اجتماعی و محیط زیست

یکی از چالش هایی که در سخنان وزیر به آن کمتر پرداخته شد اما برای معدن کاران و ناظران زیست محیطی بسیار مهم است، اثرات معدن کاری بر محیط  زیست است. استخراج معادن بدون مدیریت صحیح پسماند معدنی، می تواند به آلودگی خاک، آب و هوا منجر شود. همچنین، مصرف آب در معادن، به ویژه معادنی که در مناطق خشک واقع اند، فشار بیشتری بر منابع آب محلی وارد می کند.

از سوی دیگر، انسان هایی که در معادن کار می کنند، در معرض خطرات ایمنی و سلامت اند. برای جلوگیری از حوادث و افزایش ایمنی، لازم است استانداردهای فنی و نظارتی تقویت شوند، تجهیز معادن به فناوری های پیشرفته برای پایش زیست محیطی و ایمنی افزایش یابد و مسئولیت اجتماعی شرکت های معدنی نسبت به جوامع محلی جدی تر گرفته شود.
________________________________________
معدن و توسعه اشتغال منطقه ای

معدن کاری می تواند موتور اشتغال منطقه ای باشد، به ویژه در مناطق محروم که فرصت های اشتغال محدود است. احیای معادن راکد، سرمایه گذاری در اکتشاف و استخراج و تقویت زنجیره ارزش معدن می تواند به بازسازی اقتصادی این مناطق کمک کند. در بسیاری از نقاط کشور، معدن یکی از آخرین گزینه های اقتصادی برای رشد محلی است — گزینه ای که هم اشتغال مستقیم ایجاد می کند و هم به صنایع پایین دستی زمینه فعالیت می دهد.

این موضوع همچنین با حفظ جمعیت در مناطق معدنی همراه است؛ وقتی معدن کاری فعال و پایدار باشد، جوانان محلی دلایل بیشتری برای ماندن در زادگاه خود خواهند داشت، که این خود به پایداری اجتماعی و اقتصادی منطقه کمک می کند.
________________________________________
رویکردهای راهبردی برای آینده معدن ایران

باتوجه به چالش ها و فرصت هایی که وجود دارد، می توان چند پیشنهاد راهبردی برای معدن ایران در افق میان مدت مطرح کرد:

1.    تسریع در مجوز گیری اکتشاف:با بازنگری در فرآیندهای اداری و کاهش تعارض بین نهادهای مختلف (محیط زیست، منابع طبیعی، معدن) می توان اکتشاف را تسهیل کرد.

2.    افزایش ایمنی و فناوری:سرمایه گذاری روی تجهیزات مدرن، نظارت دقیق تر ایمنی معادن و ارتقای فناوری استخراج و پسماند.

3.    تشکیل کنسرسیوم های خصوصی معدنی:با همکاری شرکت های بزرگ خصوصی و بخش معدن، پروژه های بزرگ اکتشافی و استخراجی به شکلی پایدار تر اجرا شوند.

4.    تقویت فرآوری پایین دستی:تمرکز روی ایجاد زنجیره ارزش از استخراج تا فرآوری نهایی کانی ها، برای افزایش ارزش افزوده معدن در اقتصاد ملی.

5.    پایداری زیست محیطی:تدوین استانداردهای زیست محیطی سخت گیرانه تر، مدیریت آب و پسماند معدنی، و افزایش پایش محلی برای کاهش اثرات منفی معدن کاری.

6.    توسعه اشتغال معدن محور:برنامه ریزی برای سرمایه گذاری معادن در مناطق محروم به منظور اشتغال محلی و توسعه اقتصادی منطقه ای.
________________________________________
جمع بندی: معدن؛ نقطه امید یا آزمون جدی؟

روز ملی معدن در ایران فرصت تاریخی ای است تا بخش معدن بیش از گذشته به عنوان ستون محوری در اقتصاد غیرنفتی دیده شود. سخنان وزیر صمت در این روز، نمایانگر نیت دولت برای سرمایه گذاری بیشتر و توسعه معادن است. اما تحقق پتانسیل معدن کاری نیازمند عزم واقعی، اصلاحات نهادی، سرمایه گذاری بلندمدت و مسئولیت پذیری زیست محیطی است.

اگر معدن کاری به شکلی پایدار و هوشمندانه پیش برود، ایران می تواند سهم معناداری از بازار جهانی کانی ها داشته باشد. اگر نه، این صنعت استراتژیک ممکن است تنها به یک ظرفیت خام تبدیل شود که بخشی از آن بدون بهره وری واقعی باقی بماند.

معدن ایران امروز در آستانه یک انتخاب بزرگ است: مسیر توسعه پایدار و رقابت جهانی، یا مسیر تکرار ناکامی های گذشته. آینده اش بستگی به تصمیماتی دارد که امروز گرفته می شود — و میزان جدیت بازیگران سیاسی، اقتصادی و فنی برای ساختن معادن به مثابه موتور رشد ملی.