آب در بازارهای غیر‌رسمی مبادله می‌شود

20 تا 50 درصد قیمت محصولات کشاورزی آب‌بهایی است که در بازارهای غیر‌رسمی توسط صاحبان آب دریافت می‌شود. کمبود قانون در زمینه منابع آب سبب شده که امکان واگذاری این ماده حیاتی از مجاری قانونی در ایران وجود نداشته باشد. در چنین فضایی بازار اقدامات غیرقانونی و غیر‌رسمی داغ می‌شود. مدیرکل دفتر بررسی‌های اقتصادی، تعرفه و خصوصی‌سازی شرکت مدیریت منابع آب از تعیین آب‌بهایی معادل 20 تا 50 درصد ارزش محصولات کشاورزی زمین‌های کم‌آب، توسط افرادی که سهم آب مناسب در اختیار دارند، خبر می‌دهد. مسئله کمبود آب در ایران از مرز بحران گذشته است. به اعتقاد کارشناسان آب، مردم ایران در دل بحران زندگی می‌کنند اما هنوز سیاست‌گذاری‌ها در بخش آب و نگاه به این مسئله رنگ و بویی از وضعیت بحرانی به خود نگرفته‌است.

شاید به همین دلیل است که مجید سیاری، معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی شرکت مدیریت منابع آب ایران هشدار می‌دهد که اگر برای افزایش جمعیت برنامه داریم، باید از قبل به فکر تامین منابع آب و غذای جمعیت اضافی باشیم. وی در گفت‌وگو با «فرصت امروز» از وجود بازارهای غیر‌رسمی آب در ایران خبرداده و تاکید می‌کند که نمی‌توانیم چشمان خود را به روی واقعیتی که در جامعه وجود دارد، ببندیم. سیاری معتقد است که تخصیص آب در ایران مبتنی به زمین بوده و معمولا آب در همان زمینی که چاه یا منبع آبی قرار دارد، استفاده می‌شود. کمبود قانون در این رابطه، فضا را برای شکل‌گیری بازارهای غیر‌رسمی آب فراهم کرده‌است. 

البته وی بر این باور است که تبادل آب بیشتر بین کشاورزان انجام می‌شود و افرادی که در مناطق خشک‌تر هستند، آب را به‌صورت تانکری از زمین‌های دارای آب بیشتر خریداری می‌کنند. اگرچه این رفتار از نظر قانون‌گذار پذیرفتنی نیست اما این تبادلات وجود دارد.

آماری از بازار غیر‌رسمی موجود نیست

علی‌اکبر قبادی، مدیرکل دفتر بررسی‌های اقتصادی، تعرفه و خصوصی‌سازی شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز وجود بازارهای غیر‌رسمی آب در کشور را تایید کرده و می‌گوید: هیچ آماری در این رابطه وجود ندارد. وی در گفت‌وگو با «فرصت امروز» تاکید می‌کند: به دلیل غیر‌قانونی بودن چنین فعالیت‌هایی، مردم اطلاعات خود را در این رابطه مخفی می‌کنند اما یک بار هم که شده باید در رابطه با تبادل غیر‌رسمی آب، آماربرداری انجام شود.

قبادی ادامه می‌دهد: مطمئن هستیم کشاورزان سراسر کشور، در منابع آب زیرزمینی، سطحی، قنات‌ها و چشمه‌ها کمبودهای یکدیگر را تا حدودی جبران کرده و به ازای آن ارقامی دریافت می‌کنند تا جایی که اطلاع داریم، این ارقام بین 20 تا 50 درصد قیمت محصول فرد پذیرنده آب را شامل می‌شود. به اعتقاد وی، بازتخصیص آب بخش کشاورزی به صنعت، زمینه اشتغال و پویایی در جامعه را فراهم می‌کند و چون براساس قوانین توزیع عادلانه آب امکان اختصاص حقابه زمین کشاورزان-با نظر مساعد صاحب این امتیاز به صنایع وجود دارد، افراد می‌توانند برای تغییر کاربری چاه‌های آب خود به شرکت مدیریت منابع آب مراجعه کنند.

البته مدیرکل دفتر بررسی‌های اقتصادی، تعرفه و خصوصی‌سازی شرکت مدیریت منابع آب ایران می‌گوید که استقبال از واگذاری سهم آب کشاورزی به صنعت زیاد نیست و تاکنون کمتر از هزار حلقه چاه کشاورزی، حق‌ خود را به بخش صنعت بخشیده‌اند اما با توجه به شرایط خشکی کشور، بهتر است که واگذاری حقابه‌ها در چارچوب قانون انجام شود. قبادی بیان می‌کند که وظیفه وزارت نیرو در تبادلات آب این است که حقوق طرفین را در نظر گیرد و مراقب باشد که مثلا اگر صنعت، چاه کشاورزی را خریداری کرد، براساس حجم ادعایی آب از چاه استخراج شود.

وی تاکید می‌کند که شرکت مدیریت منابع آب به هیچ‌وجه در چانه‌زنی‌های طرفین بر سر مبالغ و توافق برای واگذاری آب دخالت نمی‌کند اما با توجه به اینکه روی چاه‌ها کنتور نصب می‌شود، کنترل‌های لازم انجام خواهد شد تا میزان برداشت آب بیش از سهم تعیین شده در پروانه نباشد. مدیرکل دفتر بررسی‌های اقـتـصـادی، تــعــرفـه و خصوصی‌سازی شرکت مدیریت منابع آب ایران می‌گوید که چاه‌های کشاورزی معمولا بین چهار تا شش ماه حجم معینی آب را از زمین استخراج می‌کنند. دارندگان این چاه‌ها نمی‌توانند حجم تعیین شده در پروانه را در این مدت برداشت کنند و حق استفاده از آب چاه در زمان استراحت (ماه‌های باقی‌مانده از سال) را به بخش صنعت واگذار کنند، زیرا این رفتار به منزله اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی است.

تلاش برای ایجاد پایلوت بازار آب در ایران

آب کالایی چند وجهی است که ارزش آن از جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قابل بررسی است. کیفیت منابع آب ایران هم با توجه به برداشت‌های بی‌رویه، روند نزولی طی می‌کند. مجید سیاری، معاون برنامه‌یزی و امور اقتصادی شرکت مدیریت منابع آب معتقد است که در ایران آب را مصرف نمی‌کنیم، بلکه آن را نابود می‌کنیم. وی از وضعیت مدیریت منابع آب در کشور به‌شدت گله داشته و تاکید می‌کند که تمام اقشار جامعه در مدیریت منابع آب کشور دخالت دارند. نمایندگان مجلس تلاش می‌کنند پروژه‌هایی را که توجیه ندارند، اجرایی کنند. رییس‌جمهور و مدیران آب کشور هم برای منابع آب تصمیم می‌گیرند. برخی صنایع در مکان‌هایی که از نظر منابع آب توجیه ندارد، ساخته می‌شوند اما وقتی دریاچه ارومیه خشک می‌شود، همه از وزارت نیرو توقع دارند که این دریاچه را احیا کند و هیچ‌گاه کسی نمی‌پرسد که نقش خودش در ایجاد وضعیت فعلی چیست. 

معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی شرکت مدیریت منابع آب با اشاره به اینکه زمانی به دلیل ارزانی آب از کانال برای آبرسانی به مزارع استفاده می‌شد اما امروز آب قیمت یافته و شاید مجبور شویم برای زمین‌های کشاورزی هم لوله‌کشی انجام دهیم، بیان می‌کند: در حال حاضر در رابطه با تشکیل بازار آب، مباحثی در وزارت نیرو مطرح شده و تلاش می‌کنیم از تجربیات سایر کشورها در این رابطه استفاده کنیم.

وی اضافه می‌کند: سعی شده در مناطق دارای آب سطحی و زیر‌زمینی که تشکل‌های آب‌بران شکل گرفته‌اند، سیستم اندازه‌گیری برداشت آب ایجاد شده و براساس نظر اساتید حوزه آب، مسئله بازار آب را به‌صورت پایلوت اجرایی کنیم. سیاری مناطقی مثل دشت قزوین و گلپایگان را که در اطراف تهران بوده و نظارت بر این مناطق کار آسانی است، مکان‌های مناسبی برای اجرای طرح پایلوت بازار آب معرفی می‌کند.