مصرف آگاهانه لازمه مدیریت منابع آب

در ایران از دهه 30 مدیریت منابع آب دولتی شده است و پنداشت برخی این است که مدیریت وزارتخانه‌ای مانند وزارت نیرو بر منابع آب عامل اصلی مشکلات و معضلات فعلی این نعمت خدادادی در کشور است. البته در تئوری‌ها این موضوع مطرح است که بخش خصوصی بسیار بهتر از بخش دولتی کار می‌کند اما به نظر می‌رسد که در مورد مدیریت منابع آب این موضوع چندان مصداق نداشته باشد و این مسئله درست نباشد زیرا باید این نکته را در نظر داشت که جمعیت کشور ما پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در 35 سال اخیر بیش از دو برابر شده و این در حالی است که میزان منابع آب در ایران محدود بوده و این میزان محدودیت آب تقریبا ثابت است اما روز‌به‌روز بر تعداد جمعیت افزوده می‌شود.

در واقع یکی از مشکلات فعلی این است که در اوایل پیروزی انقلاب سهم سرانه آب هر نفر 2 هزار مترمکعب در سال بود و در حال حاضر این سهم به 1500 تا 1600 مترمکعب در سال کاهش یافته است. طبیعتا این کاهش سهم سرانه آب برای هر نفر مضیقه‌هایی را به وجود می‌آورد و از این جهت کشور ما با کمبودهایی روبه‌رو است. قاعدتا امکان تداوم رویه گذشته مدیریت آب نیز در حال حاضر وجود ندارد. به عنوان مثال برخی این موضوع را عنوان می‌کنند که در مورد زاینده‌رود باید همان تقسیم‌نامه که در عرف محلی به نام تومار شیخ‌بهایی موسوم شده است، مدنظر قرار بگیرد. اما واقعیت این است که دیگر در مورد زاینده‌رود این تومار قابل قبول نیست زیرا میزان زمین زیر کشت زمان شیخ‌بهایی با زمان حاضر قابل مقایسه نیست.

 این در حالی است که ظرف 40 تا 50 سال اخیر ظرفیت زاینده‌رود دوبرابر شده و به عبارت دیگر زاینده‌رود تنها رودخانه‌ای است که در مدت مذکور مشمول این اتفاق شده و از سایر رودها و آبریزها، آب به این رودخانه منتقل شده است و به‌رغم دوبرابر شدن ظرفیت آن، همچنان با کمبود آب مواجه است. این موضوع نتیجه آن است که میزان مصرف آب و میزان کشت افزایش یافته است. البته باید به این موضوع توجه داشته باشیم که در گذشته هم که میزان جمعیت کمتر بود، درگیری‌های آب میان مردم و کشاورزان وجود داشته است. در پاسخ به افرادی که بر این موضوع تاکید دارند که باید مدیریت منابع آب مانند گذشته در اختیار کشاورزان باشد، باید به این نکته اشاره کنم که بیش از 90 درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و بسیاری از چاه‌های غیرمجاز توسط کشاورزانی حفر شده که هکتارها زمین دارند و البته کشاورزانی که یک هکتار زمین یا باغ دارند، چنین اقداماتی نکرده‌اند.

در چنین شرایطی یکی از اقدامات در بخش کشاورزی برای استفاده بهینه و صحیح از منابع آب این است که بخش‌خصوصی فعال در کشاورزی، آبیاری کرتی را منسوخ کرده و کنار بگذارد و آبیاری قطره‌ای، بارانی یا تحت فشار را در دستور کار خود قرار دهد. در واقع اگر بخش‌خصوصی فعال در کشاورزی، آگاهانه و متعهد به قوانین و مقررات عمل کند، می‌تواند اقدامات بسیار موثری برای مدیریت منابع آب انجام دهد و از طریق علمی بخشی از مشکلات موجود در این زمینه را حل کند. در واقع اگر قرار شد روزی بخش‌خصوصی و کشاورزان بخشی از مدیریت منابع آب را بر عهده داشته باشند، باید با اتکا به راهکارهای علمی، شیوه‌های صحیح آبیاری و نگهداری آب، بهره‌‌برداری‌های لازم را انجام دهند اما تاکنون کمتر شاهد چنین اقداماتی بوده‌ایم.

موضوع دیگری که باید در نظر داشت این است که هزینه هر مترمکعب آب برای وزارت نیرو بیش از یک هزار و 500 تومان است اما هر مترمکعب آب را حدود 300 تا 400 تومان به فروش می‌رساند و قاعدتا بخش‌خصوصی قادر به چنین کاری نیست. اما اگر بخواهیم در مورد مهم‌ترین چالش‌ها و مشکلات مدیریت منابع آب در کشورمان صحبت کنیم، باید به این نکته اشاره کنیم که در حال حاضر وزارت نیرو تامین‌کننده آب مصرفی بزرگ‌ترین بخش مصرف‌کننده آب یعنی بخش کشاورزی است و درواقع مشکل اصلی اینجاست که بخش کشاورزی همگام با پیشرفت علم، پیشرفت چندانی نداشته است. به نظر من در این شرایط اگر بخش کشاورزی، یک بخش قدرتمند و توانمند به لحاظ علمی بود، بسیاری از مشکلات مدیریت منابع آب نیز حل می‌شد. به عبارت دیگر اگر بخش کشاورزی می‌توانست متناسب با ظرفیت کشور، آب مصرف کند بسیاری از چالش‌هایی که مربوط به مدیریت منابع آب است، برطرف می‌شد.

از سوی دیگر توجه به این موضوع نیز ضروری است که برخی اوقات فشارهای سیاسی هم مشکلاتی را برای مدیریت منابع آب به وجود می‌آورد. به عنوان مثال تصور برخی از افراد و بعضی از نمایندگان مجلس این است که هر شهری باید دارای یک سد باشد و از همین رو فشارهایی را برای احداث سد در هر شهر به وزارت نیرو وارد می‌کنند. این در حالی است که به هیچ وجه توزیع عادلانه آب به معنای احداث سد در هر شهر نیست و در واقع سد باید در مکانی احداث شود که شرایط مناسبی از نظر منابع آب، موقعیت جغرافیایی و مسائل دیگر داشته باشد. در مجموع باید گفت زمانی بخش قابل‌توجهی از مشکلات و چالش‌های مربوط به مدیریت منابع آب رفع می‌شود که مصرف‌کنندگان در بخش شهری، بخش کشاورزی و بخش صنعتی آگاهانه‌تر عمل کنند.

* کارشناس منابع آب