ماجرای ما و غرب

از آخرین تقابل ایران و غرب در عصر مشروطه تا به امروز، کمتر از 120 سال می گذرد. مواجهه ما و غرب در این یکصد و اند سالی که از وقوع انقلاب مشروطه گذشته، ماجرای کش دار و پرفراز و نشیبی است که همچنان ادامه دارد. اگر به گفته «والتر بنیامین» منتقد ادبی، برای قضاوت درست درباره چیزی باید گذاشت زمان بگذرد و همه چیز ته نشین شود تا به دور از عواطف و هیجان به ارزیابی نشست، با این حال به نظر می رسد دیدگاه جمعی ایرانیان نسبت به غرب (دست کم در این 50 روزی که از آتش بس شکننده میان ایران و اسرائیل می گذرد) تغییر زیادی کرده است. هرچند برای ارزیابی این موضوع باید پیمایش های اجتماعی و نظرسنجی های علمی انجام شود، اما ناگفته پیداست که جنگ 12 روزه، تاثیر زیادی بر مواجهه ما و غرب گذاشته و به نوعی، دیدگاه عمومی نسبت به غرب را به واقعیت نزدیک تر کرده است. اینکه در میانه مذاکرات ایران و آمریکا، اسرائیل با چراغ سبز واشنگتن به کشورمان حمله کرد و آمریکا نیز با بمباران سایت های هسته ای در کنار اسرائیل قرار گرفت، یادآور اتفاقی است که سال ها قبل در زمان نخست وزیری «محمد مصدق» روی داد. در آنجا هم آمریکا و بریتانیا پس از آنکه نتوانستند در مذاکرات نفتی، ایران و «مصدق» را قانع کنند، دست به اقدام نظامی زدند. هرچند بسیاری از مورخان و صاحب نظران به «مصدق» انتقاد می کنند و می گویند که او دست کم می توانست پیشنهاد بانک جهانی را بپذیرد، اما قضاوت تاریخی درباره این موضوع به همین راحتی نیست.

در آستانه هفتاد و دومین سالروز کودتای 28 مرداد 1332 به نظر می رسد کودتای 28 مرداد و جنگ 12 روزه را می توان در یک زمینه تاریخی مشترک دید. البته پیشینه کودتای 28 مرداد را باید در نهضت ملی شدن صنعت نفت جست وجو کرد؛ آنجا که استبداد با استعمار، دست به یکی شد و دولت ملی «مصدق» را برانداخت. یکی از زمینه های مشترک تاریخی در باب این دو رخداد، بحث اجتناب ناپذیر بودن یا نبودن کودتا و جنگ است. از روایت های غالب تاریخی درباره کودتای 28 مرداد، این است که اگر «مصدق» با کمی انعطاف با مسئله نفت برخورد می کرد، قطعا کودتا اتفاق نمی افتاد. «محمدعلی همایون کاتوزیان»، اقتصاددان و استاد دانشگاه آکسفورد، از جمله کسانی است که به این تحلیل تاریخی، باور دارد. او مداخله خارجی در سرنگونی «مصدق» را دقیقاً معادل کودتا می خواند و در عین حال، رفراندوم انحلال مجلس توسط وی را یک اشتباه محاسباتی می داند. «کاتوزیان» همچنین بر این باور است که وقوع کودتا اجتناب پذیر بود و اگر «مصدق» با انعطاف بیشتری، مسئله نفت را حل می کرد، طبیعتا کودتا رخ نمی داد. این گزاره در حال حاضر نیز از سوی برخی افراد در فضای عمومی جامعه، مطرح می شود که اگر در مذاکره با آمریکا زودتر به توافق می رسیدیم، جنگ 12 روزه اتفاق نمی افتاد. به عبارت دیگر، اینکه آمریکا در میانه مذاکرات غیرمستقیم با ایران در شهرهای رم و مسقط ناگهان به راه حل نظامی متوسل شد، در جریان ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد نیز به چشم آمده است. در آنجا هم پس از آنکه پیشنهاد میانجیگری بانک جهانی به جایی نرسید و پیشنهادهای بعدی هم مورد قبول «مصدق» قرار نگرفت، در نهایت آمریکا و انگلیس اعلام کردند که دیگر پیشنهادی به ایران نخواهند داد (این جمله اخیرا بارها از زبان «دونالد ترامپ» رئیس جمهور آمریکا تکرار شده است) و با بروز کودتا مشخص شد که آنها از مدت ها پیش برای سرنگونی دولت مصدق برنامه ریزی کرده بودند. همانطور که اشاره شد، بسیاری از نحله ها و جریان های سیاسی در این سال ها دیدگاهی انتقادی به عملکرد دولت «مصدق» دارند و معتقدند که اگر او با غرب به توافق می رسید، قطعا شاهد کودتای 28 مرداد و بازگشت استبداد پهلوی و... نبودیم. با این حال به نظر می رسد قضاوت تاریخی درباره این موضوع به همین راحتی نیست. در میانه سومین دهه از هزاره سوم میلادی به نظر می رسد این جمله «کارل پوپر»، فیلسوف اتریشی بیش از هر زمان دیگری برای ما ایرانیان ملموس و درک پذیر شده است: «من چشم خود را بر این واقعیت نبسته ام که عصر نوین زور و قدرت که با دو جنگ جهانی آغاز شده، به هیچ وجه به پایان نرسیده است.» (کتاب حدس ها و ابطال ها، شرکت سهامی انتشار، 1397)

کمتر از 50 روز از جنگ 12 روزه و آتش بس شکننده ایران و اسرائیل گذشته و چشم انداز فردا کماکان مبهم و نگران کننده است. به نظر می رسد تکانه های جنگ 12 روزه در روح و روان و ناخودآگاه جمعی ایرانیان، آنچنان تاثیر عمیق و بنیادینی گذاشته که ساحت فکری جامعه را تغییر داده و همه چیز را در نگاه انسان ایرانی در مقام بازاندیشی قرار داده است. در طول هفته های اخیر بارها این جمله از زبان بسیاری از فعالان مدنی، اهالی رسانه و حتی دولتمردان، بیان شده که انسان ایرانی پس از جنگ 12 روزه، همان انسان قبلی نیست و نظام حکمرانی، نیازمند پوست اندازی و تغییر پارادایم است. با این وجود، نشانه های تحول در سطح جامعه هنوز از مرز گفتاردرمانی، فراتر نرفته است. به قول معروف، «صبح پیدا شده اما آسمان پیدا نیست» (نیما یوشیج). در میانه مردادماه 1404، جنگ ایران و اسرائیل در پس زمینه همچنان ادامه دارد. با وجود آنکه به کرات در رسانه ها از عنوان «پساجنگ» استفاده می شود، اما این تعبیر کاملا اشتباه و نادرست است. نه هنوز جنگ به پایان رسیده و نه هنوز وارد دوره پس از جنگ شده ایم. ماجرای ما و غرب همچنان ادامه دارد.