ما شاغلان فقیر

سال ها تورم و تحریم با جامعه ایران، کاری کرده که بخش زیادی از طبقه متوسط به زیر خط فقر بروند. برخلاف گذشته که عموما فقرا بیکار بودند، حالا با شاغلان فقیری مواجه ایم که برای تأمین حداقل های زندگی با مشکلات زیادی روبه رو هستند. در پدیده شاغلان فقیر، افراد شاغل هستند اما در زیر خط فقر قرار دارند. بنابراین داشتن شغل به تنهایی تضمین کننده امنیت مالی و خروج از چرخه فقر نیست. به جرأت می توان تمامی خبرنگاران، روزنامه نگاران و اهالی مطبوعات را در زمره شاغلان فقیر دانست. متاسفانه قدرت خرید مردم در طول سال های گذشته به طور چشمگیری کاهش پیدا کرده و حداقل دستمزد دیگر جوابگوی نیازهای اساسی خانوارها نیست. به نظر می رسد اشتغال تا حد زیادی، اهمیت خود را در مطالعات فقرشناسی از دست داده و متغیر شغل دیگر توضیح دهنده مسئله فقر نیست. اینکه یک نفر شاغل است، لزوما بدان معنا نیست که از فقر خارج است و یا دیگر مشکلی در زندگی ندارد.

بنابراین اشتغال سرپرستان خانوار دیگر تفاوت چندانی میان خانوارهای فقیر و غیرفقیر ایجاد نمی کند. برآوردهای مرکز پژوهش های مجلس، نشان می دهد که نسبت حداقل دستمزد به خطر فقر در پایان سال 1403 به حدود 94 درصد رسیده است؛ یعنی حداقل دستمزد دیگر حتی کفاف هزینه های حداقلی زندگی را هم نمی دهد و کارگران با وجود شاغل بودن همچنان در مدار فقر باقی می مانند. این شرایط باعث شده تا با پدیده شاغلان فقیر در بازار کار مواجه باشیم. از آغاز دهه 1390 و با اعمال تحریم ها به مرور شرایط اقتصادی جامعه تغییر کرد. اگر در نیمه نخست این دهه، حضور یک سرپرست شاغل برای امنیت مالی خانوار کافی بود، اما از سال 1397 با خروج آمریکا از برجام و بازگشت دوباره تحریم ها، نقش اشتغال در کاهش فقر کمرنگ شد و در سال های 1401 و 1402، نسبت سرپرستان شاغل در خانوارهای فقیر و غیرفقیر تقریبا برابر شد. نهایتا در سال 1403، نسبت حداقل دستمزد به خط فقر به 94 درصد رسید تا حداقل دستمزد دیگر قادر به تأمین حداقل های زندگی نباشد.

«محمدرضا فرزانگان» و «نادر حبیبی» در پژوهشی با عنوان «تاثیر تحریم های بین المللی بر اندازه طبقه متوسط ایران» نشان داده اند که تحریم ها، تاثیر منفی شدیدی روی طبقه متوسط جامعه داشته اند و با افت درآمدهای نفتی، کاهش حجم واردات و افزایش تورم، موجب کاهش قدرت خرید مردم و کوچک شدن اندازه طبقه متوسط شده اند. طبق برآوردهای این پژوهش، کاهش سالانه اندازه طبقه متوسط (به عنوان موتور محرک رشد و توسعه) در بین سال های 2012 تا 2019 بالغ بر 11 درصد بوده است. همچنین سهم طبقه متوسط در نبود تحریم ها می توانست تا سال 2019 به 80 درصد جمعیت ایران برسد، اما در واقعیت به 55 درصد کاهش یافته است. این دو پژوهشگر با تحلیل کانترفکچوال (counterfactual analysis) و روش کنترل مصنوعی (SCM) یک سناریوی جایگزین طراحی کرده اند که طبقه متوسط ایران در صورت عدم وجود تحریم ها می توانست سالانه به طور متوسط 17 واحد درصد بزرگ تر شود.

فقر به اندازه کافی پدیده ای رنج آور هست، اما وقتی که به مسئله ساختاری بدل می شود، منجر به بازتولید فقر می گردد؛ مانند رتبه های برتر کنکور امسال که تماما در مدارس غیرانتفاعی، درس خوانده اند و مدارس دولتی عادی، سهمی در رتبه های برتر کنکور 1404 نداشته اند. روندی که به گفته کارشناسان، محصول تضعیف آموزش عمومی در مدارس دولتی است. نتایج کنکور به عنوان یک شاخص نسبی، نشان می دهد که مدارس غیرپولی، امکان رقابت با مدارس پولی را از دست داده اند و طبیعی است که تمامی رتبه های برتر کنکور به دانش آموزان آموزش دیده در مدارس غیرانتفاعی برسد. بنابراین رابطه مستقیمی بین فقر آموزشی و فقر درآمدی خانوار وجود دارد و با بدتر شدن شرایط اقتصادی جامعه، سهم آموزش از سبد هزینه خانوارها به تدریج کمتر شده است. براساس آمارهای مرکز پژوهش ها، هزینه آموزش در سال 1397 حدودا 4.72 درصد از سبد هزینه خانوار را تشکیل می داد، اما این نسبت در سال 1402 به حدود 1.01 درصد و در استان های محرومی، مثل ایلام و کردستان به کمتر از یک درصد رسید. در چنین شرایطی، فقط دهک های بالای درآمدی، توانایی پرداخت هزینه های آموزشی را دارند و اغلب خانوارها به دلیل افزایش تورم کالاهای خوراکی به ناچار سهم کمتری از بودجه خود را به آموزش فرزندان اختصاص می دهند.

شوربختانه چالش ها و آسیب های اجتماعی در ایران، شکل ساختاری پیدا کرده اند و ما شاهد فقر جمعی و همگانی هستیم. به نظر می رسد فقر و نابرابری، علاوه بر آنکه اپیدمی و همگانی شده، چند بعدی هم شده و ما در کنار فقر اقتصادی، شاهد فقر فرهنگی، آموزشی، درمانی و... هستیم. آنچه در این سال ها بر جامعه ایرانی رفته است، فرصت خوبی برای جامعه شناسان و پژوهشگران اجتماعی فراهم آورده تا ابعاد مختلف فقر را بسنجند. از سال 1397 بدین سو که تحریم ها مجددا بازگشت، یک جمعیت چند میلیونی در جامعه ایران به زیر خط فقر رفتند. الان که به نیمه سال 1404 نزدیک می شویم و با فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم های سازمان ملل، خطر جنگ و نااطمینانی هم به سیاهه مشکلات اقتصاد ایران افزوده شده است، می توان انتظار داشت که بخش دیگری از جمعیت کشور به زیر خط فقر بروند.

کمتر ملتی در طول تاریخ بوده که مانند ایران در تکاپوی توسعه یافتگی این همه به آب و آتش زده باشد. ما در طول 120 سال گذشته، دو انقلاب بزرگ را از سر گذرانده ایم و با این حال در مسیر توسعه از کشورهای همسایه و حاشیه خلیج فارس عقب مانده ایم. اگر «توسعه» را به «هفت شهر» تشبیه کنیم، به تعبیر «مولوی»، «ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم.» به نظر می رسد جامعه ایرانی همچنان در معرض آزمون و خطای تاریخی قرار دارد و مرحله دیگری از گذار سنت به مدرنیته را تجربه می کند. «آنتونیو گرامشی»، فیلسوف و جامعه شناس ایتالیایی، می گوید: «بحران دقیقا اینجاست که کهنه در حال مرگ است و نو ناتوان از زاده شدن؛ در این دوره فترت، طیف وسیعی از نشانه های بیمارگونه پدیدار می شود.» به نظر می رسد جامعه ایران اکنون در یک برزخ گرامشی وار به سر می برد. نظم کهنه در حال فروپاشی است و نظم جدید هنوز از میان آوار خرابی های گذشته، سر برنیاورده است. «آه اسفندیار مغموم، تو را آن به که چشم فرو پوشیده باشی.»

پانوشت:

1-مرکز پژوهش های مجلس، پایش ابعاد فقر سال 1402: فقر آموزش، اردیبهشت 1404

2-معاونت بررسی های اقتصادی اتاق تهران، تاثیر تحریم های بین المللی بر اندازه طبقه متوسط ایران، مرداد 1403

3- مرکز پژوهش های مجلس، بررسی اشتغال و حداقل دستمزد از منظر فقر، اسفند 1403

4-احمد شاملو، ابراهیم در آتش، انتشارات نگاه، چاپ سیزدهم، 1398