در جنگ منابع، صرفه جویی خط مقدم اقتصاد خانوار است

با وجود تبلیغات گسترده در رسانه های رسمی درباره ضرورت صرفه جویی در مصرف آب، برق، گاز و بنزین، متأسفانه داده های آماری و تحلیل های کارشناسی نشان می دهد که فرهنگ مصرف مسئولانه هنوز در جامعه ایران نهادینه نشده است. این رفتار ناصحیح تنها محدود به انرژی نیست؛ بلکه در شیوه خرید، استفاده از منابع، پوشاک، آب و حتی سبک تغذیه نیز به وضوح مشاهده می شود. در شرایطی که ایران با بحران های توأمان زیست محیطی، اقتصادی و ژئوپولیتیکی روبه روست، اصلاح الگوی مصرف خانوار به امری فراتر از انتخاب فردی و تبدیل به یک ضرورت ملی بدل شده است. در این میان، نگاهی به رفتار مصرفی کشورهای اسکاندیناوی – که در زمره توسعه یافته ترین کشورهای جهان از نظر شاخص رفاه قرار دارند – می تواند الهام بخش باشد.

طبق آمار شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، سرانه مصرف آب شهری در ایران به ۲۵۰ لیتر در روز برای هر نفر می رسد، در حالی که میانگین جهانی ۱۳۷ لیتر است و در سوئد حدود ۱۴۰ لیتر گزارش شده است (منبع: Water and Wastewater Engineering Co., ۱۴۰۲ | OECD Water Statistics, 2023).

سوئد با بیش از ۱۰۰ هزار دریاچه، فرهنگ مصرف هوشمندانه تری دارد. مردم برای استفاده در شستشو یا آبیاری، بشکه هایی برای جمع آوری آب باران در خانه ها و محله ها نصب کرده اند؛ رفتاری ساده و مؤثر که در ایران هنوز در مراحل اولیه ترویج قرار دارد.

طبق گزارش شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی، مصرف روزانه بنزین در ایران از 100میلیون لیتر فراتر رفته است (منبع: شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران 1403).

در مقابل، در سوئد سرانه مصرف سالانه بنزین حدود ۶۵۰ لیتر است، در حالی که در ایران این رقم بیش از ۱۰۰۰ لیتر در سال برای هر نفر برآورد می شود (منبع: International Energy Agency, 2023).

در سوئد، حمل ونقل عمومی، خودروهای برقی، و مالیات بالا بر سوخت، مردم را به مصرف کمتر سوق می دهد. در ایران اما قیمت پایین سوخت، مصرف بالا و اتکای سنگین به خودروهای شخصی را تثبیت کرده است.

در کشورهای اسکاندیناوی، فرهنگ مصرف به گونه ای طراحی شده که کمترین اتلاف منابع و کمترین آسیب به محیط زیست را داشته باشد. برای مثال: در سوئد، شرکت هایی وجود دارند که لباس های رسمی را برای مراسم اجاره می دهند و بسیاری از شهروندان، به جای خرید یک بار مصرف، آن ها را با هزینه اندک اجاره می کنند (منبع: The Local Sweden, 2022).

استفاده از فروشگاه های کالای دست دوم امری طبیعی است. طبق آمار ۶۰٪ خانوارهای سوئدی در سال حداقل یک بار از کالاهای دست دوم استفاده می کنند (منبع: Swedish Environmental Protection Agency, 2023).

در ایران، اما طبق تحلیل داده های پلتفرم هایی مانند دیوار و شیپور، تنها ۱۰ تا ۱۵٪ کاربران به صورت منظم سراغ کالاهای کارکرده می روند. نگاه منفی به استفاده مجدد از کالا، از موانع فرهنگی جدی در مسیر اصلاح مصرف است.

 مقایسه تطبیقی با ایران: رفاه کمتر، اسراف بیشتر

نکته قابل تأمل آنجاست که کشورهای با بالاترین ضریب رفاه جهانی، مصرفی منطقی تر از ایران دارند. در حالی که:

●    ایران با شاخص رفاه اجتماعی حدود ۴.۸ از ۱۰ در رتبه زیر ۱۰۰ جهانی قرار دارد

●    سوئد، دانمارک و نروژ در ۱۰ کشور اول از نظر رفاه، توسعه انسانی و پایداری محیط زیستی هستند (منبع: UNDP Human Development Index, 2023)

با این حال، مصرف منابع حیاتی در ایران بیشتر، کمتر هدفمند و پراتلاف تر است. این نشان می دهد مسئله در سطح درآمد یا دسترسی به منابع نیست، بلکه در سطح فرهنگ مصرف و سیاست گذاری است.

 چه باید کرد؟ راهکارهایی برای اصلاح الگوی مصرف

1.    آموزش عمومی در مدارس و رسانه ها درباره سبک زندگی پایدار

2.    ایجاد مشوق های مالیاتی برای مصرف کمتر یا خرید کالای دست دوم

3.    الگوسازی توسط نخبگان و رسانه ها برای انتخاب های ساده تر و منطقی تر

4.    اصلاح تدریجی قیمت انرژی و منابع، همراه با حمایت از دهک های پایین

5.    توسعه بازارهای اجاره ای و بازفروش کالای سالم به صورت رسمی و ساختاریافته

 جمع بندی

اگر جنگ امروز را "جنگ منابع" بنامیم، خط مقدم آن اقتصاد خانوار است. ایران نمی تواند با الگویی از مصرف بی حساب، آن هم در اوج بحران های آبی، سوختی و مالی، به توسعه پایدار دست یابد. اصلاح این الگو نیازمند یک اراده ملی، مشارکت عمومی و سیاست گذاری بلندمدت است.

صرفه جویی در کشوری با منابع محدود نه نشانه فقر، بلکه نماد عقلانیت و آینده نگری است. باید باور کنیم که صرفه جویی، آغاز پیشرفت است؛ نه پایان رفاه.

منابع:

1.    شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران، گزارش سالانه ۱۴۰۲

2.    مرکز آمار ایران، گزارش مصرف خانوارها، ۱۴۰۲

3.    OECD Water Statistics, 2023

4.    International Energy Agency (IEA), Country Profiles: Sweden and Iran, 2023

5.    UNDP Human Development Index Report, 2023

6.    Swedish Environmental Protection Agency, Circular Economy Report, 2023

7.    The Local Sweden: Renting Clothes as a New Fashion Trend, 2022