پایان نافرجام ادغام وزارتخانه ها

ساختار وزارتخانه ها از دوره قاجار آغاز شد. نخستین وزارتخانه ها در زمان ناصرالدین شاه تشکیل شد و تعداد آنها 10 وزارتخانه بود. با گذشت زمان و تغییرات گسترده ای که در نظام سیاسی و اداری کشور در طول 120 سال گذشته اتفاق افتاده، شکل، تعداد، حوزه عمل و نام وزارتخانه های مختلف کشور شاهد فراز و نشیب های زیادی بوده است. به عنوان مثال ایران در دوران جنگ تحمیلی با 24وزارتخانه، بیشترین تعداد وزارتخانه های خود را تجربه کرد. اما سوال اساسی اینجاست که مهم ترین دلایل ادغام یا تفکیک وزارتخانه ها در سال های اخیر چیست؟

تجربه چند دهه گذشته نشان می دهد که هیچ تضمینی برای کوچک شدن دولت با ادغام وزارتخانه ها وجود ندارد و این رویه به جای کوچک کردن بدنه دولت، تنها چند صندلی را از میز هیأت دولت کاهش داده است. در ادامه به بهانه احتمال تفکیک وزارت صنعت، معدن و تجارت، به چهار مورد از مهم ترین ادغام های صورت گرفته در سطح وزارتخانه ها و معایب آنها اشاره خواهد شد.

وزارت جهاد کشاورزی

براساس ادغام صورت گرفته در سال 1379، وزارت جهاد سازندگی و کشاورزی در هم ادغام شدند. بسیاری از صاحب نظران معتقدند پس ازاین اقدام به تدریج کارشناسان وزارت جهاد سازندگی به تدریج در بدنه بوروکراتیک وزارت تازه تاسیس حل شدند و عملا چیزی از جهاد سازندگی باقی نماند.

وزارت راه و شهرسازی

ادغام وزارت راه و ترابری و وزارت مسکن در سال 1390 براساس برخی تحلیل ها، بیشتر به علت لجبازی میان دولت و مجلس اتفاق افتاد و معایب زیادی به همراه داشت. فارغ از تفاوت های ماهوی حوزه مسکن و حمل ونقل، در شش سال اخیر این وزارتخانه با دو وزیر اداره شده که تخصص هردوی آنها حوزه مسکن بوده است. این مسئله تا حدی باعث قربانی شدن حوزه حمل ونقل شده و به علت حجم بالای مأموریت های این وزارتخانه، بر کارایی برنامه های این حوزه تاثیرگذار بوده است.

وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی

این وزارتخانه عریض و طویل در سال 1390 با ادغام سه وزارتخانه کار و امور اجتماعی، وزارت تعاون و وزارت رفاه و تامین اجتماعی تشکیل شد. با نگاهی به زیرمجموعه های این وزارتخانه بیشتر می توان به گستردگی غیرقابل تصور آن واقف شد. ارگان هایی همچون سازمان تامین اجتماعی (و هلدینگ های زیرمجموعه آن)، سازمان بهزیستی، سازمان بازنشستگی کشوری، بانک رفاه کارگران، صندوق کارآفرینی امید، سازمان آموزش فنی و حرفه ای، اتاق تعاون، بانک توسعه تعاون، سازمان بیمه سلامت، صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و... همچنین با مقایسه شرح وظایف هرکدام از حوزه های کار، تعاون و رفاه به این نتیجه می توان رسید که این ادغام از یک مسیر غیر کارشناسی اتفاق افتاده است.

وزارت صنعت، معدن و تجارت

نخستین بار وزارت بازرگانی، صنایع و معادن در کابینه اسدالله علم و در سال 1341 تاسیس شد که پس از چند ماه تفکیک شد. این تجربه در سال 1390 نیز دوباره تکرار شد. وزارت صنعت، معدن و تجارت به عنوان یکی از بدترین تجربه های ادغام وزارتخانه های کشور با ادغام دو وزارت صنایع و معادن و بازرگانی در دولت دهم پدید آمد. وزارت پیشین صنایع و معادن خود از ادغام دو وزارت صنایع و وزارت معادن و فلزات سابق ایجاد شده بود.

جالب اینجاست که ادغام وزارت های صنایع و صنایع سنگین، وزارت صنایع را به وجود آورده بود. به عبارت دیگر وزارت صنعت، معدن و تجارت از چهار وزارتخانه سابقا مستقل پدید آمده بود. حوزه بازرگانی و همین طور بخش صنعت و معدن در مهروموم های گذشته بعضا دارای منافع متضادی بودند و سیاست های حمایتی و تعرفه ای مجزایی را دنبال می کردند.

هدف از این ادغام این بود که با یکپارچه سازی تولید و تجارت از این تضادها و چالش ها کاسته شود اما در عمل این اتفاق نیفتاد. نخستین وزیر با رویکرد بازرگانی و دومین وزیر با رویکرد صنعتی در این وزارتخانه نوپا مشغول به کار شدند و در هر دوره بخش مقابل مهجور واقع شد.

با گشایش های اتفاق افتاده در فضای روابط بین المللی نیاز است تا با یک وزارتخانه مستقل و متخصص در حوزه بازرگانی، روند عبور کشور از این مرحله حساس و استفاده حداکثری از ظرفیت به وجود آمده دنبال شود. به عنوان مثال شاید یکی از دلایلی که باعث شد در زمان بحران دیپلماتیک میان روسیه و ترکیه، ایران نتواند بازار محصولات ترکیه ای در روسیه را تسخیر کند، فقدان همین وزارتخانه کلیدی و راهگشا بود. از سوی دیگر باید توجه داشت که هر سه بخش اصلی اقتصاد کشور یعنی کشاورزی، صنعت و خدمات برای رسیدن به توسعه مطلوب خود باید در تعاملی تنگاتنگ با حوزه بازرگانی قرار داشته باشند و تقلیل جایگاه بازرگانی در حد معاونت یک وزارتخانه دیگر مطمئنا بخشی از تعاملات بخش کشاورزی و خدمات را در حوزه بازرگانی متاثر کرده یا حتی از بین برده است. بر این اساس می توان این ادغام را از اساس یک اقدام غلط نامید. تولیدکنندگان ایرانی از دیرباز در امر بازاریابی و اتصال به بازارهای جهانی مشکل داشته اند. بدون تردید اکنون  که وزارتخانه مستقلی برای پیگیری این امور وجود ندارد، این مشکلات تشدید هم شده است.

 جمع بندی

آنچه تحت عنوان ادغام چند وزارتخانه در کشور به وقوع پیوست، بیانگر درک سطحی از مفهوم کوچک سازی دولت بود. این مسئله در برخی از ادغام ها مثل تشکیل وزارت صنعت، معدن و تجارت مشهودتر است. پیوستن به اقتصاد جهانی و افزایش رقابت پذیری صنایع داخلی با محصور کردن سیاست های بازرگانی در قالب وزارت صنعت و معدن محقق نشده و نخواهد شد. فقدان دستاورد قابل توجه در صنعت و بازرگانی در طول مهروموم های پس از ادغام به خوبی بیانگر این وضعیت است.

لذا به نظر می رسد باید پیش از آغاز دولت دوازدهم، تکلیف ادغام های صورت گرفته درگذشته و برآورد میزان کارایی آنها صورت پذیرد تا اگر ماحصل این ادغام ها به اهداف از پیش تعیین شده نرسیده است، به فکر راهکارهای تازه ازجمله تفکیک وزارتخانه ها بود. دولت زمانی کوچک خواهد شد که مدیران دولتی حاضر شوند حدود تصدی گری های خود را کاهش دهند.

رئیس کمیسیون رقابت و خصوصی‌ سازی اتاق ایران