مروری بر آینه‌کاری در ایران

هنر حاصل ذهن بشر است که در همه نقاط دنیا خاستگاهی دارد. هرچند ممکن است زیرشاخه‌ای جمع‌و‌جورتر از مبحث کلی باشد. این امر در مورد معماری به‌عنوان یکی از هنرهای تزئینی ساختمان‌ها و بنا هم صادق است. زیرشاخه‌های متنوعی هم دارد و هر کشوری، بخشی به این هنر اضافه کرده است. ایرانیان هم سهم قابل‌ توجهی در معماری جهان دارند. بخشی از این سهم برمی‌گردد به آینه‌کاری که هنری کاملا ایرانی است. گچبری و گچ‌کاری روی آینه هم بخشی از همین هنر محسوب می‌شود. البته بخش اعظم گچبری‌های ایرانی را روی دیوارها، تاق‌ها و قوس ایوان‌های بناهای ایرانی می‌توان دید و بخشی را در معماری و دیزاین داخلی بناهای ایرانی.

به‌طورکلی آینه‌کاری را باید واپسین ابتکار هنرمندان ایرانی در گروه هنرهای زیبا دانست که ایرانیان در معماری داخلی و تزئین درون بنا به کار گرفته‌اند. اجراکنندگان این شاخه از هنر که به دقت، ظرافت و حوصله بسیار در کار نیازمند هستند، از زمان پیدایش تاکنون همواره هنرمندان ایرانی بوده و هستند. یعنی یک هنر ناب و اصیل ایرانی. نه اینکه بحث تعصب و مسائلی از این دست در میان باشد بلکه سخن از روحی هنرمند و ظریف است که هرچه به سده‌های روزگار ما نزدیک شده است از لطافتش کاسته شده و ظرایفش کمرنگ شده است.

به هر حال آینه‌کاری با ایجاد اشکال و طرح‌های تزئینی منظم و بیشتر هندسی از قطعات کوچک و بزرگ آینه در سطوح داخلی بنا فضایی درخشان پرتلالو پدید می‌آورد که حاصل آن بازتاب پی‌در‌پی نور در قطعات بی‌شمار آینه و ایجاد فضایی پرنور، دل‌انگیز و رویایی است اما اینکه هنر آینه‌کاری چه خاستگاهی دارد و چه زمانی ایجاد و معمول شده است، جوابش در این گزارش می‌آید.

آینه‌کاری؛ وقتی خورشید تکه‌تکه می‌شود

هرچند قدمت هنر آینه‌کاری را به دوران ساسانیان هم می‌رسانند اما مدارک کتبی نشان می‌دهد که تزئین بنا با آینه برای نخستین‌بار در شهر قزوین پایتخت شاه‌طهماسب صفوی و در دیوان‌خانه‌ای که او به سال ۹۶۵قمری به پایان رساند، آغاز شده است. پس از انتقال پایتخت از قزوین به ِاصفهان در سال ۱۰۰۷قمری آینه‌کاری در کاخ اشرف (بهشهر) گسترش یافت. دلیلی که برای این مدعا وجود دارد تزیین بسیاری از کاخ‌های سلطنتی اصفهان با آینه است. تا جایی که در سفرنامه مستشرقانی چون شاردن هم آمده که 137کاخ سلطنتی اصفهان مزین به این هنر بوده‌اند. به‌عنوان مثال نامگذاری کاخ معروف به آینه‌خانه به‌دلیل کاربرد زیاد آینه بوده است. حتی شاعران دربار اشعاری در وصف سرودند و به نظر می‌رسد که این نوع معماری از محبوبیت زیادی برخوردار بوده است. البته انعکاس نور و آب در آینه و چندبرابر شدنش دلیل مهمی برای محبوبیت آینه است. نوری که در ناخودآگاه ایرانیان جنبه زیبایی‌شناسانه و حتی مقدس داشته و دارد.

آینه به کاخ می‌آید

ارج نهادن هنر در هر دوره و زمانی رشد این مقوله را در پی دارد. حکومت صفویه زمینه‌های رواج و گسترش هنرهای زیادی را ایجاد می‌کند. یکی‌شان همین آینه است که در معماری بناهای تاریخی این دوره انعکاس زیادی دارد. به‌عنوان مثال استفاده از آینه در معماری کاخ چهلستون که بین سال‌های ۱۰۵۲قمری تا ۱۰۷۸قمری در دوره پادشاهی شاه‌عباس دوم بنا شده، بسیار گسترده است. در این کاخ آینه‌های قدی یا بدن‌نما و قطعات کوچک آینه و شیشه‌های رنگی برای آراستن سقف، ایوان و تالار به‌کار رفته و بدنه ۱۸ستون ایوان نیز با شیشه‌های رنگین و آینه تزیین شده بود.

با برافتادن صفویان، آینه‌کاری هم دچار رکود می‌شود. نخستین بنای آینه‌کاری شده پس از این دوره دیوان‌خانه کریم‌خان زند در شیراز بوده که آن‌هم به سال ۱۲۰۹قمری به فرمان آغامحمدخان قاجار ویران شد و ستون‌های یکپارچه حجاری شده و درهای خاتم و آینه‌های بزرگ آن را برای توسعه و بازسازی ایوان دار‌الاماره تهران (ایوان تخت مرمر کنونی) به تهران حمل کردند. ‌ُپس از آن، آینه‌کاری ایوان آستان حضرت معصومه (س) به‌سال ۱۳۰۳قمری در قم، از جمله آینه‌کاری‌های درخور محسوب می‌شود. همچنین در بخش‌های آینه‌کاری شده شهوند (کاخ موزه سبز کنونی) در مجموعه سعدآباد شمیران و کاخ مرمر در تهران که به ترتیب در سال‌های ۱۳۰۶ و ۱۳۱۵شمسی ساخته شدند، تکامل و نوآوری تازه‌ای دیده می‌شود. به‌طورکلی آینه‌کاری به‌عنوان هنری تزیینی در ابتدا ویژه مکان‌ها و محدوده‌های مذهبی، کاخ‌های سلطنتی و خانه‌های اعیان و اشراف بوده است. هرچند در روزگار ما این سبک هنری را بعضا در معماری هتل‌ها، رستوران‌ها، سالن‌های تئاتر و فروشگاه می‌توان دید.

طرح‌های آینه‌پردازی

رایج‌ترین‌ طرح‌ها در آینه‌‌کاری‌ طرح‌ مشهور به‌ «گره‌» است‌ که‌ از نظر گوناگونى‌ اشکال‌ و تنوع‌ کاربرد آن‌ در رشته‌های‌ مختلف‌ هنر ایران‌، در نوع‌ خود مانند ندارد. طرح‌های‌ دیگر چون‌ قاب‌‌بندی‌ به‌ شیوه‌های‌ گوناگون‌ یا ترکیب‌ و تلفیقى‌ از آنها (به‌‌ویژه‌ در آینه‌‌کاری‌ سقف‌) شمسه‌، ترنج‌، لچک‌، قطارسازی‌، اسلیمى‌، مقرنس‌ و نیمکره‌های‌ گود که‌ به‌ کاسه‌ مشهور هستند متداول‌ بوده‌ و اکنون‌ نیز معمول‌ است‌. در مواردی‌ که‌ در آینه‌‌کاری‌ قطعه‌های‌ بزرگ‌ آینه‌ به‌ کار مى‌رفت‌، معمولا سطح‌ کار را با رنگ‌ سفید نقاشى‌ مى‌کردند و طرح‌های‌ متنوع‌ بر آن‌ پدید مى‌آوردند.

در سال‌های‌ اخیر نوعى‌ آینه‌کاری‌ با شیشه‌های‌ رنگارنگ‌ که‌ طرح‌ آن‌ بیشتر شامل‌ گل‌ و بوته‌، ترنج‌ و نیم‌‌ترنج‌ جزو آن‌ است‌، متداول‌ شده که‌ برخلاف‌ شیوه سنتى‌ که‌ قطعات‌ آینه‌ همگى‌ هندسى‌ و گوشه‌دار است‌، آینه‌ و شیشه‌های‌ رنگین‌ در آن‌ به‌گونه منحنى‌ و گرد یا بادامى‌ بریده‌ مى‌شود و به‌ کار مى‌رود. این‌ شیوه آینه‌‌کاری‌ توام‌ با شیشه‌ را «یاقوتى‌» مى‌خوانند. در این‌ شیوه‌ معمولا قطعات‌ آینه‌ را بر زمینه شیشه‌ای‌ مى‌چسبانند. در نهایت اینکه شهرهای‌ مختلف‌ ایران‌ همواره‌ خاستگاه‌ هنرمندان‌ آینه‌‌کار بوده‌ اما در این‌ میان‌ آینه‌‌کاران‌ اصفهان‌، شیراز و تهران‌ از شهرت‌ بیشتری‌ برخوردارند.