بازنگری ساختاری در نظام آماری

نزدیک به یک قرن است که تولید آمار در ایران به روش علمی انجام می شود، اما با وجود این سابقه یکصد ساله هنوز نظام آماری ایران در دوران گذار از ساختار سنتی به ساختار مدرن به سر می برد. شاهد این مدعا، نتایج یک نظرسنجی است که به تازگی ازسوی نهاد پژوهشی مجلس منتشر شده و تصویری شفاف و واقعی از واقعیت های نظام آماری کشور ارائه می دهد.

به گفته مرکز پژوهش ها، این نظرسنجی از میان کارشناسان و مدیران نظام آماری و دستگاه های تولیدکننده آمار انجام شده و نشان می دهد عملکرد نظام آماری کشور تنها در موضوع رعایت محرمانگی آمارها مطلوب بوده، اما ویژگی هایی همچون استقلال نهاد آماری، رعایت استانداردها، کیفیت آمارها و اعتماد به نظام آماری، جزو عارضه های نظام آماری ارزیابی شده اند.

آمار را علم مرئی سازی نامرئی ها می نامند و بدیهی است که تولید آمار به عنوان کالایی لوکس و مهم، زمانبر و پرهزینه است. به همین دلیل است که روش گردآوری آمارها از ساختاری سنتی به ساختاری مدرن در حال تحول است و آمارگیری های میدانی به تدریج جای خود را به آمارهای ثبتی می دهند. سوال این است که آیا این سیر تحول آماری در نظام آماری ایران هم اتفاق افتاده است؟ پرواضح است که جواب «نه» است و برای دریافت هرچه بهتر موضوع بهتر است ابتدا به نظرسنجی مرکز پژوهش های مجلس رجوع کنیم.
چند روایت معتبر درباره واقعیت آماری ایران

نهاد پژوهشی مجلس در ابتدای گزارش، دیدگاه 41 نفر از استادان دانشگاه ها و پژوهشگرانی را که در تولید یا انتشار و به کارگیری آمارها دستی داشته اند، بررسی کرده و درباره میزان محرمانگی، اعتبار و کیفیت آمارهای تولیدشده، استقلال مرکز آمار و میزان پاسخ دهی به نیازهای آماری کشور از آنها سوال کرده است.
اولین سوالی که از نخبگان آماری شده، درباره اصل محرمانگی است و اینکه چقدر اصل محرمانه بودن آمارها توسط نظام آماری کشور رعایت می شود؟ در پاسخ به این سوال، 73.3درصد پاسخگویان رعایت اصل محرمانه بودن اطلاعات را به میزان زیاد و خیلی زیاد مورد تأکید قرار داده اند و تنها 24.4درصد از پاسخگویان رعایت آن را به میزان متوسط و 2.4درصد به میزان کم بیان کردند. به عبارت روشن تر 73.3درصد پاسخگویان گفته اند که اصل مهم و ساختاری «رعایت محرمانگی اطلاعات آماری» توسط نظام آماری کشور به میزان زیاد رعایت می شود و فقط 26.8درصد پاسخگویان رعایت این اصل مهم آماری را توسط نظام آماری مورد تردید قرار داده اند.

پرسش دوم درباره کیفیت و اعتبار آمارهاست و اینکه به نظر شما، چقدر اصل اعتبار و کیفیت آمارهای تولیدشده توسط نظام آماری موجود رعایت می شود؟ در پاسخ به این سوال، تنها 26.8درصد از نخبگان آماری بیان کرده اند که اصل دقت، اعتبار و کیفیت تولیدات آماری در نظام آماری کشور به میزان زیاد رعایت می شود، درحالی که 48.8درصد شرکت کنندگان در نظرسنجی رعایت این اصل مهم و تأثیرگذار در تصمیم گیری ها، برنامه ریزی ها و ارزیابی عملکرد برنامه ها را به میزان متوسط ارزیابی کرده اند و 19.5درصد شرکت کنندگان، نظرسنجی رعایت آن را به میزان کم تلقی کرده اند.

سوال سوم درباره اصل استقلال (Independence) سازمان های آماری در تولید و انتشار آمارهاست و دانشگاهیان و پژوهشگران درباره اینکه چقدر سازمان های آماری کشور در تولید و انتشار آمارها مستقل هستند، مورد پرسش واقع شدند. در پاسخ به این سوال، تنها 21.9درصد پاسخگویان بر رعایت زیاد و خیلی زیاد اصل مستقل بودن نظام آماری ایران تأکید دارند. 43.9درصد پاسخگویان نیز میزان مستقل بودن نظام آماری موجود کشور را متوسط و 34.2درصد هم آن را کم و خیلی کم ارزیابی کرده اند.

سوال بعدی درباره اصل مرتبط بودن تولید آمار (Relevance) است و جامعه آماری به این سوال پاسخ داده اند که تا چه میزان اصل مرتبط بودن تولید آمار براساس نیازهای آماری موجود رعایت می شود؟ به بیان دیگر، تولیدات آماری موجود چقدر در راستای پاسخگویی به نیازهای آماری کشور انجام می شود؟ در پاسخ به این سوال 31.7درصد پاسخگویان، تولیدات نظام آماری موجود را به میزان زیاد و خیلی زیاد مرتبط و در راستای تأمین نیازهای آماری کشور دانسته اند. همچنین 53.7درصد پاسخگویان این ارتباط را در سطح متوسط و 14.6درصد در سطح کم و خیلی کم ارزیابی کرده اند.

از تولیدات بهنگام آماری تا کیفیت اطلاعات آماری

پنجمین سوالی که از نخبگان آماری شده، این است که چقدر مقررات و سیاست های موجود، پاسخگویان را به ارائه آمارهای مورد نیاز نظام آماری کشور ملزم یا تشویق می کند؟ با توجه به اینکه در راهنماها و توصیه های بین المللی به سازمان های آماری گوشزد شده که برای پاسخگویان به پرسشنامه های آماری، سیاست ها و مقرراتی در جهت تسهیل و الزام به پاسخگویی برای ارائه اطلاعات به سازمان های آماری تدوین شود، از این رو در قالب این سوال، وجود یا عدم وجود سیاست ها و مقررات مزبور در نظام آماری ایران مورد پرسش قرار گرفته است.

نتایج نظرسنجی نیز نشان می دهد که این مهم در نظام آماری کشور در سطح بسیار کم ارزیابی شده است. تنها 2.4درصد الزامات و مشوق های لازم برای پاسخگویی به پرسش های آماری را زیاد و خیلی زیاد ارزیابی کرده و بیش از 63درصد پاسخگویان گفته اند که مشوق ها و سیاست های مزبور در نظام آماری ایران کم و خیلی کم است و 29.3درصد آن را متوسط ارزیابی کرده اند. این درحالی است که در بسیاری از نظام های آماری پیشرفته هم مشوق ها و هم جرائم مالی و مدنی برای همکاری یا عدم همکاری پاسخگویان با نظام آماری در ارائه اطلاعات آماری صحیح در نظر گرفته شده است.

ششمین سوال درباره بهنگام بودن تولیدات نظام آماری است. با توجه به سرعت تکنولوژی و همینطور سیر تحولات اقتصادی و اجتماعی، بهنگام بودن تولید و انتشار اطلاعات آماری توسط نظام آماری هر کشور از اهمیت و حساسیت بسیاری برخوردار است. در توصیه های آماری مراجع بین المللی، انتشار آمارهای تولیدی تا چهار ماه پس از تولید آمار اشاره شده است. در این میان، نتایج نظرسنجی از خبرگان آماری و اساتید دانشگاه نشان می دهد که فقط 17.1 درصد از خبرگان موضوع رعایت به هنگام بودن تولید و انتشار آمار در نظام آماری ایران را در سطح زیاد و خیلی زیاد تأیید کرده اند، 41.4درصد آن را متوسط و 41.5درصد نیز کم و خیلی کم ارزیابی کرده اند.

سوال هفتم نیز درباره ميزان اعتماد پاسخگويان نظام آماري براي ارائه اطلاعات صحيح و دقيق است و شرکت کنندگان در نظرسنجی درباره اینکه میزان اعتماد پاسخگویان نظام آماری برای ارائه اطلاعات صحیح و دقیق چقدر بوده، پاسخ نومیدانه ای داده اند. بی تردید میزان اعتماد پاسخگویان نظام آماری، یعنی افراد، خانوارها، شرکت ها و سازمان ها به قانون آمار و نظام آماری کشور نقش مهمی در ارائه اطلاعات آماری صحیح و دقیق و از آن طریق، دستیابی به اطلاعات آماری باکیفیت دارد. نتایج نظرسنجی مرکز پژوهش ها هم نشان می دهد که فقط 4.9درصد از خبرگان شرکت کننده در نظرسنجی، وجود اعتماد بین پاسخگویان و نظام آماری موجود را به میزان زیاد و خیلی زیاد دانسته اند، 36.6درصد پاسخ دهندگان نیز آن را در سطح متوسط و 56.1درصد آن را در سطح کم و خیلی کم ارزیابی کرده اند.

پاسخ به این سوال در کنار سوال نخست که در آن، میزان رعایت اصل محرمانگی آمارها بسیار بالا ارزیابی شده بود، نشان می دهد که برخلاف همه ملاحظات و دغدغه های نظام آماری برای رعایت محرمانگی، از نظر شرکت کنندگان در نظرسنجی، نگاه پاسخگویان به طرح های آماری این گونه نیست و اعتمادسازی لازم صورت نگرفته است. این موضوع علاوه بر آنکه بر ضرورت ارتباط هرچه بیشتر نظام آماری با مردم و ارتقای سرمایه اجتماعی نظام آماری تأکید می کند، بلکه هشداری برای کیفیت آمارها به خصوص آمارهای مبتنی بر نظرسنجی نیز تلقی می شود.

عملكرد شوراي عالي آمار زیر تیغ نقد

سوال هشتم در مورد عملكرد شوراي عالي آمار درزمينه سياست گذاري توليد آمار و ايجاد هماهنگي بين سازمان هاي كشور است؟ با توجه به اينكه نقش شوراي عالي آمار در هماهنگي و نظارت بر واحدهاي آماري كشور هم از نظر كمّي و هم از نظر كيفيت آمارهاي توليدي بسيار مهم و زياد است، به همین دلیل در اين بخش از نظرسنجي از نخبگان آماری درباره عملكرد شوراي عالي آمار سوال شده است.

در پاسخ به این سوال و در مورد مطلوبيت عملكرد شوراي عالي آمار فقط 2.4درصد ميزان مطلوب بودن عملكرد اين شورا را زياد و خيلي زياد ارزيابي كرده اند، درحالي كه 39درصد عملكرد شوراي عالي آمار را «متوسط» و 51.3درصد مطلوبيت عملكرد اين نهاد مهم آماري را در سطح كم و خيلي كم ارزيابي كرده اند.

مرکز پژوهش ها سپس به دو نکته انتقادی درباره عملكرد شوراي عالي آمار اشاره می کند؛ نخست اينكه شوراي عالي آمار در طول سال به طور متوسط چهار تا پنج بار تشكيل جلسه مي دهد یعنی هر سه ماه يكبار و نکته دوم اينكه در برخي از جلسات شورا به جاي اعضاي اصلي شوراي عالي آمار، نمايندگان آنها شركت مي كنند كه در مجموع سطح كيفي و كمّي مباحث و تصميمات شوراي عالي آمار را تحت تأثير قرار مي دهد و اين يافته، پيام مهم ديگري براي تدوين نظام آماري آتي كشور است.

سوال بعدی این نظرسنجی درباره موازي كاري در تولید و انتشار آمارهاست، چراکه يكي از مهمترين مشكلات نظام آماري ایران، موازي كاري در توليد و انتشار برخي از آمارهاي رسمي است كه بارزترین نمونه آن، توليد آمارهاي قيمت كالاها و خدمات، هزينه و درآمد و بودجه خانوار و حساب هاي ملي توسط مركز آمار ايران و بانک مركزي جمهوري اسلامي ايران است كه علاوه بر صرف هزينه زياد، نتايج آنها نيز در موارد بسیاري همسان نيست. سوال این است که موازي كاري در تولید و انتشار برخی از آمارهای رسمی چقدر ضرورت دارد؟ در پاسخ به سؤال، 14.6درصد موازي كاري در توليد و انتشار برخي از آمارها را ضروري دانسته و تأييد کرده اند، درحالي كه 53.7درصد پاسخگويان اعتقاد دارند كه توليد و انتشار آمارها در زمينه هاي مشابه ضروري نبوده و زمان و هزينه اختصاص يافته به توليد آمارهاي موازي بهتر است صرف تأمين خلأهاي آماري دیگر شود. در عين حال 31.7درصد پاسخ دهندگان گفته اند كه این موازي كاري برحسب مورد، نياز و ضرورت و برحسب تشخيص و تصويب شوراي عالي آمار مي تواند انجام گيرد.

دهمین سوال نظرسنجی درباره مشکلات پژوهشگران در استفاده از آمارهاي مورد نياز است و اینکه آیا پژوهشگران و رسانه ها در استفاده از آمارهاي موردنياز خود با مشكلاتي مواجهند؟ اگرچه در ويرايش سوم گزارش «راهنماي سازمان هاي آماري» ازسوی دفتر آمار سازمان ملل متحد تأكيد شده كه نظام آماري هر يک از كشورها بايستي تسهيلاتي را براي پژوهشگران و همچنین براي رسانه هاي عمومي جهت استفاده از نتايج توليدات نظام آماري خود اختصاص دهند، اما این گزاره چندان در ایران صدق نمی کند؛ چنانچه 63.5درصد شركت كنندگان در نظرسنجي گفته اند كه پژوهشگران و رسانه ها در دستيابي به آمار و اطلاعات موردنياز خود به ميزان زياد يا خيلي زياد با مشكل مواجه هستند، 26.8درصد نیز آن را در سطح «متوسط» و 7.3درصد هم در سطح کم و خیلی کم ارزیابی کرده اند.

دیدگاه سازمان های آماری درباره عملکرد نظام آماری

یازدهمین و آخرین سوال نظرسنجی درباره رعایت تقویم انتشارات آماری است و اینکه آيا سازمان هاي مهم آماري ایران، تقويم انتشارات آماري را رعايت مي كنند؟ در پاسخ باید گفت يكي از معيارها و شاخص هاي پيشرفتگي آماري اين است كه سازمان هاي آماري، تقويم زماني براي انتشارات آماري خود را تدوين و در زمان هاي مقرر اجرا كنند تا استفاده كنندگان آمارها برنامه ريزي بهتری براي فعاليت هاي خود داشته باشند. با این همه، تنها 12.8درصد از پاسخگويان، رعايت تدوين تقويم آماري توسط سازمان هاي مهم آماري كشور را در سطح زياد و خيلي زياد ارزيابي كرده اند، 39درصد آن را در سطح متوسط دانسته و 43.9درصد پاسخگويان آن را در سطح کم و خیلی کم بیان کرده اند.

نهاد پژوهشی مجلس سپس در ادامه نظرسنجی خود به نظرات مدیران و کارشناسان 28سازمان مهم و منتخب تولیدکننده و استفاده کننده آمار که اعضای مهم نظام آماری کشور هستند، پرداخته و از نگاه آنها، نقاط قوت و ضعف نظام آماری کشور را در معرض پرسش قرار داده است.

نتایج این بخش از نظرسنجی نیز نشان می دهد 50درصد سازمان های آماری ازجمله مرکز آمار ایران، میزان حقوق و مزایای دریافتی کارکنان آماری را با میزان فعالیت و مساعی آنها متناسب نمی دانند. 33درصد سازمان ها هم آمار تولیدی خود را کاملا منطبق با استانداردهای آماری توصیه شده توسط دفتر آمار سازمان ملل متحد در فعالیت های آماری نمی دانند. تنها 32درصد سازمان ها میزان همکاری پاسخگویان طرح های آماری در پاسخگویی به سوالات را خوب ارزیابی کرده اند. همچنین 52درصد سازمان ها میزان همکاری مرکز آمار ایران با سایر واحدهای آماری را متوسط یا ضعیف ارزیابی کرده و مرکز آمار ایران نیز میزان همکاری سایر واحدهای آماری با آن مرکز را در تبادل اطلاعات را «متوسط» ارزیابی کرده است. 63درصد سازمان ها هم اعلام کرده اند که از مجوزهایی به غیر از قانون مرکز آمار ایران برای تولیدات آماری استفاده می کنند و فقط 4درصد از سازمان های آماری، پاسخگو بودن قانون مرکز آمار ایران مصوب 1353را مثبت ارزیابی کرده ا ند.

ضرورت بازنگری در ساختار نظام آماری ایران

مرکز پژوهش ها در انتهای این نظرسنجی و در جمع بندی یافته های خود، نظام آماری کشور را نیازمند بازنگری ساختاری می داند. به جز در موضوع رعایت محرمانگی آمارها که عملکرد نظام آماری، مطلوب ارزیابی شده، در سایر موارد اما استقلال نظام آماری، کیفیت آمارها، اعتماد به نظام آماری و هماهنگی اجزای نظام آماری از نگاه نخبگان آماری کشور، خوب و مطلوب ارزیابی نشده است.

در این میان، بسیاری از موارد مرتبط با عملکرد نامطلوب نظام آماری به نقص قوانین نظام آماری و عدم کفایت قانون تأسیس مرکز آمار ایران مربوط است و نتایج نظرسنجی مرکز پژوهش ها این موضوع را تأیید می کند. در یک کلام، عملکرد نهادهای آماری به خصوص شورای عالی آمار هم از نظر خبرگان آماری و هم از دیدگاه سازمان های تولیدکننده آمار، ضعیف ارزیابی شده و این موضوع، ضرورت بازنگری در ساختار نظام آماری ایران را بیش از پیش گوشزد می کند.

ارتباط با نویسنده : IvanKaramazof@yahoo.com