انتظاراتی که در ایستگاه برجام به فرجام می‌رسند

پس از به ثمر رسیدن توافق هسته‌ای ایران و گروه 1+5، امیدها برای ایجاد فضای امن اقتصادی و توسعه فعالیت‌های تجاری بین ایران و دیگر کشورها افزایش یافت. طرح جامع اقدام مشترک (JCPOA) که با نام برجام شناخته می‌شود، قراری است که بین ایران و شش کشور  (روسیه، آلمان، ایالات متحده، چین، فرانسه و انگلستان) منعقد شده، طرحی که به موجب آن انتظار می‌رود یا به عبارتی صحیح‌تر پیش‌بینی می‌شود ایران مسیری رو به رشد را طی کند. اما این طرح در بین کارشناسان اقتصادی موافقان و مخالفانی دارد و نظرات گوناگونی را شامل می‌شود. درواقع شیرینی خروج از تحریم‌های متعدد اقتصادی نیازمند عینیت یافتن برنامه‌هایی است که مدت‌هاست برای تحقق انتظار می‌کشند.

ایران زیر ذره بین؛ نتایج برجام

پروفسور نیکولز هریس، پژوهشگر و مدرس دانشگاه پنسیلوانیا معتقد است برجام بیش از هرچیز روابط بین ایران و کشورهای اروپایی را التیام می‌بخشد، ایالات متحده نقشی بسیار کمرنگ‌تر و رفتاری با ملاحظه‌تر در قبال ایران پس از برجام خواهد داشت. ایران دومین اقتصاد بزرگ خاورمیانه و شمال آفریقاست و با داشتن جمعیت جوان و نیروی کار تحصیلکرده شرایط مناسب و بالقوه‌ای برای رشد و پیشرفت اقتصادی در اختیار دارد.

اما مشکلات بین ایران و آمریکا مربوط به سال‌های اخیر نیست، سال‌هاست دولتمردان هر دو کشور مواضعی بدبینانه نسبت به یکدیگر اتخاذ کرده‌اند و حل تمامی اختلافات دیرینه عملاً غیر‌قابل تصور به نظر می‌رسد.

بر این اساس صاحبان مشاغل و صنایع کوچک و بزرگ اطمینان کاملی در خصوص آینده سرمایه‌گذاری یا شراکت بین دو کشور قائل نیستند و همکاری اقتصادی بین ایران و ایالات متحده چندان عملی به نظر نمی‌رسد.

با این حال نمی‌توان سرنوشت اقتصاد آمریکا را از ایران پس از برجام مجزا دانست، ایران پس از لغو تحریم‌ها به‌عنوان چهارمین دارنده ذخایر نفت در جهان، ظرفیت تولید نفت خود را افزایش داده و باوجود مخالفت سران عرب در منطقه، بر مواضع افزایشی خود استوار است. همین مسئله بر روند کلی قیمت‌گذاری اوپک و کشورهایی چون ایالات متحده بی‌تأثیر نخواهد بود. یکی از نقاط قوت ایران دارا بودن ذخایر نفتی است.

اما همین بخش پاشنه آشیلی دارد که به نقص و کمبود در بخش تجهیزات مرتبط است. با توجه به اهداف افزایشی دولت در بخش نفت و تمایل مدیران این حوزه به بهبود نرخ صادرات نفتی، شرایط پساتحریم فرصت مناسبی برای خریداری و تجهیز امکانات در این بخش به شمار می‌رود. افزون بر اینها، ایران در شرایط تحریم روابطی منجمد با کشورهای اروپایی داشت و بزرگ‌ترین شریک تجاری این کشور چین تلقی می‌شد.اکنون کشورهایی چون فرانسه، ایتالیا و آلمان تمایل بالایی برای باز کردن درهای تجارت به روی ایران دارند.

بازتاب‌ها و احتمالات

خبرگزاری‌ترند وابسته به جمهوری آذربایجان در گزارشی به برجام ایران پرداخته است. در این گزارش به احتمالات پیش از تحقق توافق و بازتاب‌های پس از توافق اشاره شده است. پیش از لغو تحریم‌ها بخش‌های بانکی، صنعت، معدن و پتروشیمی ایران از سایر بخش‌ها مورد توجه‌تر بود. اکنون به نظر می‌رسد بخش بانکی با پیوستن به سوییفت و زنجیره بین‌الملل تا حدودی کامیاب بوده است، بخش صنایع نیز با توجه به قراردادهای اروپایی وضعیت قابل توجهی دارد، اما برای پیشرفت در بخش پتروشیمی انتظارها کمی طولانی‌تر خواهند بود.

مایکل برتون و گلن کلی، کارشناسان اقتصاد خاورمیانه در مقاله‌ای مشترک به بررسی اقتصاد ایران در شرایط پساتحریم و تصویب برجام پرداخته‌اند. در بخشی از این مقاله به اهمیت حضور پررنگ ایران در منطقه در شرایط فعلی  (بی‌ثباتی‌های سیاسی و حملات تروریستی گروه‌هایی چون گروه موسوم به داعش) اشاره شده است.

قدرت‌گیری ایران در منطقه صرفاً اقتصادی نیست و قدرت نظامی این کشور می‌تواند بیش از هر چیز مهم جلوه کند. برخی کارشناسان و تحلیلگران سیاسی، تضعیف برجام ایران را منوط به چگونگی نتایج انتخابات ایالات متحده و موضع‌گیری رئیس‌جمهور جدید می‌دانند، این در حالی‌است که برخی دیگر معتقدند تصمیمات کنگره و جهت‌گیری‌های کلی این کشور، در عین متاثر بودن از نظرات رئیس‌جمهور، اغلب سمت و سویی مشخص داشته است. افزون بر اینها، حتی اکنون و پیش از برگزاری انتخابات، روابط ایران و ایالات متحده تفاوت چندانی با گذشته نداشته است.

اما از سوی دیگر کابینه دولت فعلی ایران برای پاسخ دادن هر چه سریع‌تر به انتظارات پساتحریم، چاره‌ای جز اصلاحات در زیرساخت‌های اساسی ندارد. بسیاری از مکانیزم‌های بخش تولید و تجارت در ایران نیاز به بازنگری دارند و دولت باید بین سیاست‌های خارجی، داخلی و انتظارات مردمی توازن ایجاد کند.

درواقع نمی‌توان منکر این مسئله بود که شرایط و مسیر دولت برای تحقق وعده‌های پیش از توافق و پیشبرد اهداف مورد انتظار، چندان هموار نیست. با این وجود منعقد کردن قراردادهای مختلف و متعدد با شرکای اروپایی و باز شدن باب تجاری با سایر کشورها، امیدهای خوش‌بینانه‌ای به بازار تجاری ایران تزریق کرده است.