خلیج فارس جدید: از وابستگی تا چندجانبه گرایی

زمانی که دونالد ترامپ در نخستین دور ریاست جمهوری اش به منطقه خلیج فارسی سفر کرد، با استقبال گرم و تاکید کشورهای عرب بر روابط امنیتی با آمریکا مواجه شد. با این حال اکنون در آستانه سفر دوم، خلیج فارسی متفاوت در انتظار جمهوری خواهان است. 

براساس گزارش رویترز، اگرچه آمریکا هنوز شریک اصلی دفاعی برای عربستان، امارات و قطر محسوب می شود، اما از نظر اقتصادی چهارراه بزرگی در این منطقه شکل گرفته است. از حضور چین و روسیه گرفته تا فرصت طلبی کشورهای اروپایی مثل بلژیک، همگی نوید خلیج فارسی متفاوت را می دهد. به عبارت دقیق تر، کشورهای منطقه اکنون به دنبال تنوع بخشی به سبد اقتصادی و دیپلماتیک شان هستند. 

تامین امنیت: آمریکا همچنان تنها گزینه است!

در حالی که عربستان، امارات و قطر روابط اقتصادی شان با شرق را گسترش داده اند، با این حال براساس گزارش فارن پالیسی، آمریکا همچنان متعهد شماره یک این کشورها در حوزه امنیت است؛ چراکه هیچ کشور دیگری توان رقابت با آمریکا و مراکز نظامی گسترده‎اش را ندارد. 

عربستان سعودی به عنوان یکی از بازیگران اصلی منطقه خلیج فارسی در طول سال های اخیر اقدام به خرید تجهیزات نظامی از روسیه و چین کرده است. با این حال حجم چنین خریدهایی در مقایسه با قراردادهای تسلیحاتی اش با آمریکا (به طور مشخص قرارداد 100 میلیارد دلاری در دوره اول ترامپ) ناچیز است. برهمین اساس نه تنها عربستان سعودی، بلکه سایر همسایگان عرب زبان آن نیز همچنان زیر چتر امنیتی آمریکا قرار خواهند داشت. 

تحولات کلیدی: به سوی چندجانبه گرایی

جمهوری خواهان بعد از چهار سال با خاورمیانه و به ویژه منطقه خلیج فارس متفاوتی رو به رو هستند. در عربستان، کشوری که بزرگ ترین خریدار تسلیحات آمریکا در منطقه محسوب می شود، حالا بن سلمان دیگر یک ولیعهد تازه به قدرت رسیده نیست. در عوض او تلاش کرده ریاض را بدل به قطب دیپلماتیک منطقه و جهان کند؛ جایی که حتی آمریکا برای مذاکره درباره جنگ اوکراین باید به آن سر بزند. 

در این میان امارات وضعیت متفاوتی دارد؛ چراکه ابوظبی علاقه ای برای مشارکت گسترده در حوزه سیاست بین الملل نشان نمی دهد. در عوض تلاش این کشور در تبدیل شدن به کریدور اقتصاد جهانی خلاصه می شود. جایی که از هوش مصنوعی تا سیستم های ترانزیت پیشرفته جایی در شن های صحرای امارات باز کرده اند. امارات در راستای تنوع بخشی به اقتصادش در عین حفظ ارتباط با آمریکا به دنبال روابط تجاری نزدیک با چین، روسیه و هند است. این یعنی توان چانه زنی اقتصادی امارات و نقش آفرینی اش در صحنه تجارت جهانی دیگر با هشت سال قبل قابل مقایسه نیست. 

شاید دقیق ترین توصیف از اوضاع قطر تشبیه آن به ترکیبی از عربستان و امارات باشد. در حالی که میزبانی از جام جهانی برای دوحه برندینگ کلیدی محسوب گردید، با این حال جهت گیری های سیاسی سفت و سخت این کشور همچنان موضوع مهمی است. شاید در گذشته ارتباط رهبران این قطر با گروه های اسلام گرا ابزار انتقاد کلیدی از سوی غرب بود، اما حالا بدل به ابزاری کلیدی برای چانه زنی در سطح جهانی شده است. این امر دوحه را فراتر از یک قطب اقتصادی، به مرکزی برای مبادلات دیپلماتیک و مذاکرات چندجانبه کرده است. البته دوحه نیز به دنبال تنوع بخشی به اقتصادش است. آنها قراردادهای بلندمدتی با شرکت های حوزه انرژی بسته اند. نکته کلیدی اینکه قراردادهای موردنظر بیشتر از اینکه با طرف های آمریکایی باشد، پای اروپا و چین را به خلیج فارس باز کرده است؛ مسئله ای است که برای دولت جمهوری خواه آمریکا بدل به دغدغه ای کلیدی شده است. 

بی شک برای عربستان، امارات و قطر به عنوان کشورهای پیشرو حوزه خلیج فارس در حوزه اقتصادی و تجاری همچنان آمریکا یک شریک کلیدی است. با این حال واشنگتن دیگر تنها متحد آنها محسوب نمی شود. ترامپ حالا نه در یک زمین هموار، بلکه چهارراه ژئوپلیتیکی قدم خواهد گذاشت؛ جایی که بازار رقابتی بر سر دلارهای نفتی حسابی داغ شده است. 

کشورهای عربی خلیج فارس اکنون توازنی ظریف میان آمریکا، چین و روسیه ایجاد کرده اند. از یکسو آمریکا همچنان شریک امنیتی چنین کشورهایی محسوب می شود. با این حال از نظر تجاری دیگر چین گزینه ای کلیدی محسوب می شود. این امر حتی در حوزه استخراج میدان های نفتی نیز دیده می شود. از سوی دیگر مدیریت اوپک بدون همکاری نزدیک با روسیه امکان پذیر نیست. به همین خاطر تبادلات دیپلماتیک میان طرفین در طول سال های اخیر شدت یافته است. 

سرانجام نظم تازه حاکم بر کشورهای عربی خلیج فارس هرچه باشد، در کوتاه مدت رقابت نفسگیری میان آمریکا، چین و روسیه را شاهد هستیم. اکنون مسئله اینجاست که ابرقدرت های فوق چطور این رقابت را مدیریت خواهند کرد؟ با تهدیدات توئیتری به سبک آمریکا، فرصت طلبی اقتصادی به شیوه پکن یا آمیزه ای از پیش بینی ناپذیری به سیاق روس ها؟