حرفه ای بودن؛ زیربنای اعتماد، کارآمدی و توسعه

یکی از کلیدی ترین مفاهیم توسعه در جهان امروز، مفهوم «Professionalism» یا همان «حرفه ای بودن» است. حرفه ای بودن، تنها به معنای داشتن تجربه یا مهارت نیست، بلکه مجموعه ای از ویژگی هاست: تسلط علمی و فنی بر حوزه کاری، رعایت اخلاق و یکپارچگی، پاسخگویی در برابر جامعه، تعهد به کیفیت و آموزش مداوم. هر کجا این اصول نهادینه شده، توسعه پایدار شکل گرفته و اعتماد اجتماعی افزایش یافته است؛ و هر جا نادیده گرفته شده، فساد و ناکارآمدی، اتلاف منابع و بی اعتمادی عمومی فراگیر شده است. ایران امروز در بسیاری از حوزه ها با بحران نبود رفتار حرفه ای مواجه است. از اقتصاد و بازار تا سیاست و ورزش، غیبت این اصل کلیدی نه تنها موجب تخلفات گسترده و هزینه های سنگین شده، بلکه مسیر توسعه را نیز منحرف کرده است.

(James W. Begun 1986) در پژوهش خود، حرفه ای بودن را به عنوان ترکیبی از مهارت تخصصی، اخلاق اجتماعی و پاسخگویی معرفی می کند. یک پزشک حرفه ای صرفاً درمانگر نیست، بلکه حافظ اعتماد بیماران است؛ همان طور که یک مشاور املاک حرفه ای، موظف است اطلاعات را کامل و صحیح به مشتری ارائه دهد و حقیقت را کتمان نکند. در بازار، حرفه ای بودن همان خط تمایز میان فعال اقتصادی متعهد و خلاق با فرصت طلبی است که تنها به سود کوتاه مدت می اندیشد. پژوهش های تطبیقی نشان داده اند که هرچه سطح حرفه ای گری در مشاغل بالاتر باشد، میزان اعتماد عمومی افزایش یافته و کیفیت خدمات ارتقا می یابد (Engström et al., 2023). متاسفانه رفتار غیرحرفه ای در ایران، هزینه های سنگینی بر دوش جامعه گذاشته است:

* اقتصاد: تخلفات صنفی، کم فروشی، رانت و فرصت طلبی، منابع ملی را نابود کرده و بی اعتمادی عمومی نسبت به بازار را گسترش داده است. براساس گزارش بانک جهانی (2020)، فساد و نبود حاکمیت حرفه ای، یکی از مهمترین موانع رشد بهره وری در ایران است.

* ادارات و سازمان ها: بازده پایین کار، تأخیر در انجام وظایف و خطاهای مکرر در دستگاه های دولتی، ناشی از فقدان آموزش حرفه ای و عدم پایبندی به استانداردهاست. این امر موجب اتلاف زمان و سرمایه ملی شده است.

* جامعه: نبود رفتار حرفه ای در زندگی روزمره، از رانندگی گرفته تا مشاغل کوچک، به شکل بی قانونی، تخلف و بی اعتمادی، خود را نشان می دهد.

رقابت میان احزاب و جناح های سیاسی در ایران، به جای آنکه براساس شناسایی نقاط ضعف و ارائه برنامه های کارآمدتر باشد، بیشتر به عرصه عناد و حذف رقیب، تبدیل شده است. در چنین فضایی، اصول حرفه ای کنار گذاشته می شود و حتی رفتارهای غیرمنصفانه برای کنار زدن طرف مقابل به کار می رود. نتیجه این رویکرد، اتلاف توان و انرژی احزاب در نزاع های درونی است. به همین دلیل در زمان انتخابات، بسیاری از گروه ها فاقد برنامه های روشن و سناریوهای علمی هستند و تنها به شعارهای پوپولیستی بسنده می کنند. این وضعیت به جای تقویت دموکراسی، موجب کاهش اعتماد مردم به سیاست می شود (Huntington, 1991).

در حوزه اقتصاد، آثار رفتار غیرحرفه ای بسیار خطرناک تر است. وقتی مدیریت حوزه های کلیدی به دست افراد فاقد تخصص می افتد، نتیجه چیزی جز رانت جویی و ویژه خواری نیست. در چنین فضایی، نخبگان و نیروهای حرفه ای، یا به حاشیه رانده می شوند و یا به کلی از چرخه تصمیم گیری حذف می شوند که پیامد آن، کاهش نوآوری، فرار سرمایه انسانی و هدررفت منابع است. در ورزش ایران نیز فقدان حرفه ای بودن، چشمگیر و مشهود است. انتخاب مربیان و مدیران ورزشی اغلب نه براساس شایستگی و کارنامه حرفه ای، بلکه براساس روابط و منافع شخصی صورت می گیرد. در بسیاری از موارد، حتی وقتی ضعف فرد آشکار است، باز هم منافع گروهی بر منافع ملی غلبه می کند که نتیجه آن همانا ناکامی های بین المللی، اتلاف استعدادهای ورزشی و بی اعتمادی افکار عمومی است.

هیچ جامعه ای بدون آموزش حرفه ای، نمی تواند توسعه یابد. در گذشته در ایران، آموزش مکاسب به تجار و بازاریان، بخشی از نظام تربیتی بود. این آموزش ها هرچند با صبغه دینی بود، اما آنان را برای ایفای نقش حرفه ای در بازار آماده می کرد. در آن نظام، ربا، احتکار و تقلب به شدت مذموم بود و صداقت و امانت به عنوان معیار اصلی رفتار حرفه ای شناخته می شد. در دنیای امروز نیز همین قاعده برقرار است. (Freidson 2001) نشان می دهد که در جوامع توسعه یافته، آموزش تخصصی از سطح مدارس فنی تا دانشگاه و سپس عضویت در نهادهای حرفه ای، افراد را برای مسئولیت های مشخص آماده می کند. پزشک، وکیل، سیاستمدار و ورزشکار، همگی باید آموزش های تخصصی را بگذرانند و تحت نظارت دائمی نهادهای حرفه ای عمل کنند. با عنایت به مطالب پیش گفته، به نظر می رسد که حرکت به سمت جامعه ای حرفه ای در ایران، نیازمند مجموعه ای از اصلاحات اساسی است:

1. اصلاح آموزش: ایجاد رشته های تخصصی و مهارت محور در دانشگاه ها و مؤسسات فنی برای آماده سازی نیروهای حرفه ای.

2. نظارت شفاف: تقویت نهادهای حرفه ای و مستقل برای صدور مجوز، نظارت بر عملکرد و برخورد با تخلفات.

3. آموزش مداوم: الزام به بازآموزی و آزمون های دوره ای برای مشاغل حساس و تخصصی.

4. پاسخگویی: ایجاد سیستم های ارزیابی عملکرد و پاداش دهی براساس کیفیت واقعی خدمات.

5. فرهنگ سازی: آگاهی بخشی به مردم برای مطالبه خدمات حرفه ای و حمایت از افراد متعهد و متخصص.

6. بازگشت به ارزش ها: احیای مبانی اخلاقی و دینی در رفتار حرفه ای همچون صداقت، امانت و عدالت، که در فرهنگ ایرانی-اسلامی ریشه ای دیرینه دارد.

رفتار حرفه ای، نه یک انتخاب لوکس، بلکه ضرورتی بنیادین برای توسعه پایدار ایران است. در سیاست، حرفه ای بودن می تواند رقابت سالم و رشد دموکراسی را تضمین کند؛ در اقتصاد، فعالان حرفه ای می توانند بازار را از فرصت طلبی به سمت خلاقیت و ارزش آفرینی سوق دهند؛ در ورزش، انتخاب های حرفه ای می تواند استعدادها را شکوفا کند و جایگاه کشور را ارتقا دهد. ایران امروز برای عبور از بحران های ناکارآمدی و بی اعتمادی، بیش از هر چیز به «انسان های حرفه ای» نیاز دارد؛ انسان هایی که آموزش دیده، مسئولیت پذیر و متعهد به اخلاق و تخصص باشند. حرفه ای بودن، همان حلقه مفقوده ای است که می تواند مسیر توسعه ایران را بگشاید.

منابع:

- Begun, J.W. (1986). Economic and Sociological Approaches to Professionalism. Work and Occupations, 13(1), pp.1–18.

- Engström, R., Hurst, N. & Berggren, B. (2023). Professionalization of the real estate agent occupation – A comparative study of Australia and Sweden. Property Management, 41(5), pp.473–489.

- Huntington, S. (1991). The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century. University of Oklahoma Press.

- Freidson, E. (2001). Professionalism: The Third Logic. University of Chicago Press.

- World Bank. (2020). Worldwide Governance Indicators: Quality of Governance and Professionalism in Public Sector. World Bank Publications.