با زمین مهربان باشیم

محصولات ارگانیک، در سال‌های اخیر، به یکی از کالاهای هیجان‌انگیز در دنیا تبدیل شده‌اند. نه تنها سود فروش این محصولات بالاتر از محصولات کشاورزی سنتی است، که شهروندان در کشورهای توسعه‌یافته دلیل بسیار خوبی برای استفاده از این محصولات دارند. در خطر بودن مادر طبیعت، واقعیتی آشکار است و همه انسان‌ها و تمام شهروندان مسئول در سراسر دنیا، وظیفه خود می‌دانند که از تخریب بیشتر کره زمین
جلوگیری کنند.

استفاده از محصولات ارگانیک، یک روش برای حفاظت از طبیعت است. در تولید این محصولات از کودها، مواد شیمیایی، هورمون‌ها و دیگر مواردی که انسان به چرخه طیبعی تولید محصولات کشاورزی اضافه کرده استفاده نمی‌شود. این روش تولید، نه تنها در نهایت به افزایش سلامت انسان‌ها می‌انجامد که همان‌طور که گفته شد، از تخریب محیط زیست جلوگیری خواهد کرد. تولید این محصولات، در ایران هم مانند سایر نقاط جهان، نه تنها به مردم گزینه‌های بیشتری برای حفظ خود و جایی که در آن زندگی می‌کنند می‌دهد، که می‌تواند سود نسبتا خوبی به کشاورزان و تولیدكنندگان بدهد.

اما مانند هر چیز خوب و جدید دیگری، تولید، عرضه و استفاده از محصولات ارگانیک در ایران، با چالش‌های بزرگی مواجه است. در ایران نه تولید این محصولات توسعه نیافته، ‌که حتی در صورت تولید هم بازار خوبی ندارند، چون فرهنگ استفاده از آنها در بین مردم ایجاد نشده است. اینکه فرهنگ استفاده از این محصولات در ایران وجود ندارد، شاید به سادگی به این خاطر است که شهروندان عادی واقعا این محصولات را در زندگی روزمره خود نمی‌بینند که بخواهند از آنها استفاده کنند. در جهان، 70‌میلیون هکتار زمین کشاورزی برای تولید محصولات ارگانیک زیر کشت می‌رود که سهم ایران در این زمینه، رقم ناچیز 81‌هزار هکتار است.

این یعنی ایران در بین 170 کشور تولیدکننده محصولات ارگانیک در رتبه صد و چهلم قرار دارد. محصولات ارگانیکی که در استرالیا (قاره اقیانوسیه) تولید می‌شوند، 40‌درصد مجموع تولید در دنیا را شامل می‌شوند. در میان قاره‌های دیگر، اروپا با 11.5‌میلیون هکتار در رده بعدی قرار دارد. تولیدات این قاره، 27‌درصد کل دنیا را تشکیل می‌دهد.

آمریکای لاتین با 6.6‌میلیون هکتار (15‌درصد تولید دنیا)، آسیا با 3.4‌میلیون هکتار (8 درصد)، آمریکای شمالی با سه میلیون هکتار (هفت‌درصد تولید دنیا) و آفریقا با یک‌میلیون هکتار (3‌درصد تولید دنیا)‌ در رده‌های بعدی قرار دارند. خیلی ساده می‌توان با مقایسه زمین‌های زیر کشت محصولات ارگانیک ایران با کشور استرالیا، بدون هیچ دردسری پاسخ این سوال را داد که چرا مردم محصولات ارگانیک را در دور و بر خود نمی‌بینند.

تولید اندک این محصولات در ایران، ثمره بی‌تفاوتی در دو بخش تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان است.تولیدکنندگان با دلایل البته منطقی خود انگیزه‌ای برای تولید این محصولات ندارند. بزرگ‌ترین آنها این است که کشت این محصولات، از نظرشان به صرفه نیست. دکتر محمد رضا رضاپناه، رئیس قطب علمی کشاورزی ارگانیک یک دلیل پایین بودن تولید این محصولات را امکانات کم می‌داند و از نبود «آموزش درست برای کشاورزان و مصرف‌کنندگان» نام می‌برد.

تولید محصولات ارگانیک به مدیریت درست و دانش کافی نیاز دارد. کسی که می‌خواهد محصولات ارگانیک تولید کند، باید در دوره‌های مدیریتی خاصی شرکت کند. گاهی پیش از تولید یک محصول ارگانیک، تولیدکننده باید دو تا سه سال کارهای مقدماتی را انجام بدهد. دکتر رضاپناه، البته نگرش به تولید و استفاده از این محصولات را مهم می‌داند؛ «در جامعه ما صحبت از اخلاق دشوار است و همه به فکر درآمد خودشان هستند و در شرایطی که گره‌هایی چنین بزرگ وجود دارد، نمی‌شود به راحتی بستری برای تولید این محصولات ایجاد کرد. باید به کشاورز یاد بدهیم که از داشته‌ها و طبیعت درست استفاده کند.

وی می‌‌افزاید: یک کشاورز به این مسئله فکر می‌کند که چطور وقتی شهروندان در تهران فقط در کار آلوده کردن محیط زیست هستند، خودشان باید مراقب طبیعت باشد. آنها در نزدیکی‌‌شان زمین‌های زیادی را می‌بینند که تخریب می‌شوند و روی آنها ویلا ساخته می‌شود. اول باید شرایط کلی جامعه را سامان بدهیم و شرایط را به سمت آرامش و اخلاق سوق دهیم بعد به این فکر کنیم که چطور می‌توانیم محیط زیست را حفظ کنیم و کاری کنیم که کشاورزان بهره بیشتری ببرند.

دولت، مجلس، رسانه‌ها و تولیدکننده و مصرف‌کننده باید همه با هم قدم بردارند تا این بستر برای تولید محصولات ارگانیک پیدا شود.»یک کارشناس کشاورزی و صادرکننده میوه معتقد است، مشکلات تولید محصولات ارگانیک در ایران، عمیق‌تر از مسئله آموزش و فناوری است. او می‌گوید: «چند مشکل وجود دارد که نمی‌توانیم محصولات ارگانیک در ایران تولید کنیم. در کشور ما، به دلیلی مشکل کمبود آب، و شرایط اقلیمی و خاک تولید این محصولات بسیار سخت است و انگیزه کشاورزان را می‌کشد.

علاوه بر آن تکنولوژی کافی و آموزش در ایران وجود ندارد. به دلیل نبودن شرایط اقلیمی و مشکلات آب و خاک، اگر کشاورزها در مقیاس بزرگ به سمت این محصولات بروند، سوددهی نخواهد داشت و حتی اگر هم حاضر باشند که برای مدتی از سودشان صرف‌نظر کنند و با خرید فناوری‌های جدید به سمت تولید محصولات ارگانیک بروند، بازار تقاضا به طوری که سودآور باشد، در جامعه وجود ندارد.»

مشکلات تولید این محصولات در ایران، شاید مثلا در کشور استرالیا وجود نداشته باشند اما وجود همین مشکلات است که استفاده از محصولات ارگانیک را اجتناب‌ناپذیر می‌کند. کشاورزی سنتی شاید هزینه‌های آشکار کشاورزی ارگانیک را نداشته باشد، اما هزینه‌های پنهان زیادی دارد. آلوده‌کردن محیط زیست، کاهش سطح سلامتی جامعه و مواردی مثل هزینه‌های سنگینی است که کشاورزی سنتی به گردن جامعه می‌اندازد.

علاوه بر این، اقلیم جغرافیایی ایران، در آینده نیاز بیشتری به مراقبت خواهد داشت و تولید محصولات ارگانیک یک روش برای حفظ آن است. دکتر رضاپناه می‌گوید: «ما گریزی نداریم، مگر اینکه به سمت کشاورزی ارگانیک برویم. محصولات ارگانیک حتی در مناطق خشک هم رشد می‌کنند. همین حالا محصول پسته ایران که البته در مقیاس‌های کوچک‌تر تولید می‌شود، به اروپا صادر می‌شود.»صادرات یکی از روش‌هایی است که می‌تواند کشاورزان را به تولید محصول ارگانیک ترغیب کند. آن طور ‌که مهدی مهدی‌پور، دبیر انجمن ارگانیک گفته است، ارزش افزوده محصولات ارگانیک دو برابر محصولات کشاورزی سنتی است.

این یعنی اگر پسته تولید شده در سیستم سنتی به ارزش هرکیلو 10 دلار صادر شود، وقتی که ارگانیک باشد 20 دلار ارزش خواهد داشت و البته که ارزش محصولات فرآوری شده ارگانیک هم چند برابر خواهد شد.چیزی که بیشتر از صادرات روی رشد تولید محصولات ارگانیک اثر خواهد گذاشت، ایجاد فرهنگ استفاده از آن در داخل کشور است. یک دلیل اینکه چرا مردم به دنبال محصولات ارگانیک نیستند، شاید این باشد که دل‌نگرانی‌های محیط زیستی ندارند.

همان‌طور که اشاره شد، استقبال از فرآورده‌های ارگانیک در کشورهای توسعه‌یافته، ناشی از نگرانی درباره آینده محیط‌زیست است. این محصولات در مقایسه با محصولات کشاورزی سنتی، آسیب‌كمتری به محیط زیست وارد می‌کنند. استفاده از آنها با وجود قیمت بیشتر، در کشورهای پیشرفته یک نوع مسئولیت اجتماعی شهروندی است. این استقبال باعث شده تا فرآورده‌های ارگانیک بازار خوبی هم داشته باشند و تولیدکنندگان به فکر جذب سهم بیشتری از این بازار باشند.

در ایران، این فرهنگ وجود ندارد، پس تولیدکننده انگیزه‌ای برای شروع و افزایش تولید ندارد و همین می‌شود که همچنان به سختی می‌توان محصولات ارگانیک پیدا کرد. دکتر رضاپناه می‌گوید: «مردم حاضرند در خارج از ایران محصولات ارگانیک بخرند اما در ایران این فرهنگ وجود ندارد. نمی‌شود که همه تقصیرها را گردن بخش کشاورزی و دولت انداخت و این مردم هستند که باید نشان بدهند متقاضی این محصولات هستند و محصولات را تولید کنند.»

مشکل دیگری که وجود دارد، حتی اگر فرض کنیم که مردم به استفاده از محصولات ارگانیک روی می‌آورند، مشکل فرهنگ کشاورزی است. در ایران، ‌کشاورزان عمده به‌صورت سنتی عادت دارند که روی یک یا دو محصول کار کنند. مثلا اگر کشاورزی که باغات عمده سیب دارد، تصمیم بگیرد محصولاتش را به‌صورت ارگانیک تولید کند، نمی‌تواند کمک زیادی به مردم بکند. چون در آن صورت، کسی که می‌خواهد محصولات ارگانیک بخرد، فقط در فروشگاه‌ها سیب ارگانیک پیدا می‌کند و میوه‌ها و محصولات ارگانیک دیگری در اختیار نخواهد بود.

برای کمک به رشد فرهنگ استفاده از محصولات ارگانیک، شیوه ارائه فرآورده‌ها هم بسیار مهم است. در انگلیس برای نمونه اگر کسی وارد یک فروشگاه بزرگ شود، محصولات متنوع در بسته‌بندی‌های متنوعی خواهد دید و حق انتخاب بالایی خواهد داشت. دیدن روزی که محصولات ارگانیک فراوانی در دسترس مردم ایران باشد، شاید تنها مسئله زمان باشد.

چیزی که قطعا به تولید و عرضه این محصولات شتاب خواهد داد، تقاضای بیشتر جامعه است. با وجود قیمت بالاتر از محصولات کشاورزی سنتی، محصولات ارگانیک ارزش خواسته شدن را دارند. کسانی که به سلامتی‌ خودشان اهمیت می‌دهند، و همین طور آنهایی که نگران آینده کره زمین هستند، با فشار برای تولید و عرضه این محصولات، می‌توانند مسئولیت تاریخی خود را در قبال آینده بشر به خوبی ایفا کنند.

***

صادرات و واردات محصولات ارگانیک

دکتر محمد‌رضا رضاپناه، رئیس قطب علمی کشاورزی ارگانیک سابقه تولید محصولات ارگانیک در ایران را حدود 16 سال می‌داند. او می‌گوید، تولید محصول ارگانیک ایران در سال 2000 شروع شده است. این محصول، گل‌محمدی بوده که از آن زمان به‌صورت ارگانیک تولید و صادر می‌شود. او می‌گوید: «اولین ترکیب ارگانیک ایران، محصولات گرفته شده از گل‌محمدی بوده است که بستر تولید آن در سال شروع شد. این محصول در سال 2001 وارد بازار شد و توانست گواهی انجمن خاک انگلستان را بگیرد.» در زمینه صادرات محصولات کشورمان، شانس محصولاتی که خاص ایران هستند، بیشتر است.

این محصولات پسته وحشی، پسته معمولی، عسل، برنج، انار، ‌آب‌انار، آب‌انگور، زیتون، روغن زیتون، کشمش، اسانس گل‌محمدی، خرما، سرکه خرما و ... هستند. مقصد محصولات ارگانیک کشورمان هم کشورهایی مانند آلمان، آمریکا، فرانسه، هلند، انگلستان،  ژاپن، ‌کره‌جنوبی و همین‌طور کشورهای حاشیه خلیج فارس است. بیشترین محصولات ارگانیک وارداتی به کشور هم ماکارونی، روغن زیتون، شکلات، قهوه و نسکافه است.

یکی از محصولات اختصاصی ایران، گز است که البته تولید ارگانیک آن نیازمند واردات است. برای تولید این محصول به تخم مرغ ارگانیک نیاز داریم که این محصول برای استفاده در گز، از کشور ترکیه وارد می‌شود.یکی از بازارهای بزرگ محصولات ارگانیک در دنیا، بازار لوازم بهداشتی و آرایشی است که بر اساس گفته مهدی مهدی‌پور دبیر انجمن ارگانیک، از میان صدها محصول در این حوزه، ایران فقط کرم ارگانیک تولید می‌کند.