ایران نهمین کشور با بیکاری بالا در جهان

آخرین گزارش سازمان بین المللی کار نشان می دهد که ایران در دو دهه گذشته در کاهش نرخ بیکاری نتوانسته موفقیت چندانی را به دست بیاورد. به گفته سازمان بین المللی کار، ایران به طور میانگین در بین سال‎های 2001 تا 2019، نرخ بیکاری 11.7درصدی داشته است و همچنین در چهار ماهه اول سال 2019، با نرخ بیکاری 12.2درصدی نسبت به سال گذشته در همین دوره زمانی، 0.5درصد بر نرخ بیکاری اش افزوده شده است. در یک کلام، ایران طبق آمارهای سازمان بین المللی کار و از نظر بالا بودن نرخ بیکاری، جزو 10کشور نخست جهان قرار دارد و در جایگاه نهم این فهرست ایستاده است.

براساس گزارش سازمان بین المللی کار، بیشترین نرخ بیکاری در سال 2019 به ونزوئلا اختصاص دارد و کمترین میزان بیکاری نیز مربوط به بلاروس است. نرخ متوسط بیکاری جهان در سال ۲۰۱۹ هم 7.48درصد اعلام شده است.

آخرین گزارش سازمان بین المللی کار، بیانگر وجود برخی نقایص عمده در محیط کار مناسب نیز هست و از سوی دیگر، هشدار می دهد که آمار برخی کشورها برای رسیدن به اهداف توسعه پایدار، نگران کننده است؛ چراکه اهداف توسعه پایدار تنها به اشتغال کامل محدود نیست، بلکه کیفیت اشتغال نیز مهم است و برابری و کار مناسب، دو بخش از پایه های توسعه پایدار به حساب می آیند.

سازمان بین المللی کار همچنین هشدار داده که برخی از نمونه های جدید کسب و کار، از جمله آنهایی که توسط فناوری های جدید فعال شده اند، دستاوردهای موجود در بازار کار را تضعیف می کنند؛ به خصوص در زمینه هایی نظیر بهبود فرآیند شغلی و امنیت، حمایت اجتماعی و استانداردهای کار و برای رویارویی با این چالش، سیاستگذاران باید روش های خاصی اتخاذ کنند.

همچنین یکی از موضوعات مهم که در بیکاری کشورها نقش دارد، شکاف جنسیتی در مشارکت نیروی کار است و تنها ۴۸درصد زنان در مقایسه با رقم اشتغال ۷۵درصدی مردان، جزو نیروی کار هستند. مشکل دیگر نیز در این زمینه، عدم وجود اشتغال پایدار است.

البته گزارش سازمان بین المللی کار نشان داده که در بسیاری از کشورها بیکاری کاهش یافته و در ۳۰ سال گذشته به ویژه در کشورهایی با درآمد متوسط، تعداد افرادی که تحت آموزش و تعلیم قرار گرفته اند افزایش یافته است.

هزار راه رفته و نرفته در اشتغال

گزارش سازمان بین المللی کار اما در شرایطی منتشر شده است که محمد شریعتمداری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی از افزایش ۲۵درصدی اشتغال در مناطق روستایی در همین هفته خبر داد و گفت: نرخ بیکاری در سه ماه ابتدای سال ۹۸ در مقایسه با سه ماه نخست سال ۹۷ کاهش یافته و دلیل آن هم مهارت‎آموزی و پرداخت وام های کم بهره و همچنین پرداخت وام های با نرخ سود ۴درصد و ۶درصد به طرح های اشتغال روستایی است. اگرچه سرمایه گذاری در کشور کاهش یافته، اما دولت با روش های جایگزین مانند توسعه مهارت‎آموزی، آموزش مشاغل خانگی و آموزش های واقعی در محل کار توانسته است تا حدودی این کاهش را جبران کند. سال گذشته با مهارت‎آموزی ۹۳ هزار نفر و برگزاری ۴۳۲ نمایشگاه و عرضه محصولات آنها به بازار تا حدودی کاهش اشتغال را جبران کردیم و البته هنوز براساس آمار مرکز آمار ایران حدود ۳ میلیون بیکار داریم. در فصل بهار در مجموع 321 هزار نفر اشتغال جدید ایجاد شده است.

همچنین چند روز پیش، مرکز آمار ایران نیز از کاهش غیرمنتظره نرخ بیکاری در بهار امسال خبر داد و اعلام کرد: نرخ بیکاری در فصل بهار امسال به طرز غیرمنتظره ای کاهش یافته و با افت 1.3درصدی به 10.8درصد رسیده است؛ این در حالی است که با توجه به کاهش شدید رشد اقتصادی و تعطیلی تعداد زیادی از واحدهای تولیدی پیش‎بینی می‎شد کشور با موج جدیدی از بیکاری رو به رو شود؛ اما آمارهای جدید نشان می‎دهد که همه چیز برخلاف این پیش فرض رخ داده است و به اعتقاد کارشناسان، بخش مهمی از آن به دلیل اجرای طرح‎های خوداشتغالی و ایجاد استارت‎آپ‎ها و اشتغال جوانان در این مشاغل بوده است.

مردانه شدن بازار کار در ایران

اما نکته مهم که در آخرین گزارش مرکز آمار به چشم می‎خورد، مردانه شدن بازار کار در ایران بوده است؛ به این معنا که شاهد خروج زنان از بازار کار ایران بوده‎ایم. طبق گزارش مرکز آمار ایران، در سه ماهه ابتدایی امسال شاهد افت 0.7درصدی نرخ مشارکت اقتصادی زنان بوده‎ایم و این نشان از بیکاری زنان و یا خروج آنها از مشاغل‎شان است. در این فصل نرخ مشارکت زنان با 0.7درصد کاهش به 16.1درصد رسیده و نرخ مشارکت مردان به 65درصد رسیده و مابقی جمعیت کشور شغلی ندارد؛ یعنی یا بیکار هستند یا در سن اشتغال نیستند و یا تمایلی به انجام کار ندارند.

به گزارش پایگاه خبری اتاق تهران، اما همه این آمارها در شرایطی منتشر می‎شود که سوال اصلی این است که آیا سیاست‎گذاران و مسئولان دولتی در سال‎های گذشته توانسته‎اند در سیاست‎گذاری اشتغال در کشور موفق عمل کنند؟ بررسی روندهای 10 و 20 ساله نشان می‎دهد که آنچه مسئولان به صورت کلی در سیاست‎گذاری اشتغال موفق در آن عمل کرده‎اند تنها کنترل نرخ بیکاری در بازه‎های زمانی است و نه کاهش آن؛ چنانچه در دوره‎هایی نرخ بیکاری در کشور تا تک رقمی شدن هم پیش رفته است ولی باز رشد کرده و تا مرز 13درصد هم افزایش داشته است به شکلی که میانگین همه این سال‎ها در دو دهه گذشته 11.7درصد بوده است.

البته طبق پیش بینی مرکز پژوهش‎های مجلس که در سال 1393 صورت گرفت، ایران تا سال 1398 یعنی امسال باید با حدود 15 تا 17درصد نرخ بیکاری و تا سال 1400 با نرخ 18 تا 21درصد و جمعیت 5 میلیون نفری بیکاران مواجه می‎شد که با تلاش دولت، این میزان بالای بیکاری و پیش‏بینی آینده تاریک آن تا حدودی کنترل شده است.

چرا نرخ بیکاری در بهار کاهش یافت؟

هرچند آمار نشان می دهد نرخ بیکاری در فصل بهار ۹۸ نسبت به فصول مشابه در سه سال اخیر کاهش داشته اما با توجه به سایر شاخص ها می توان نتیجه گرفت این کاهش بر اثر افزایش جمعیت غیرفعال رخ داده است. با توجه به تحولات شتابان و مهم بازار کار ایران در فصول اخیر، تمرکز بیشتر بر تحلیل کوتاه مدت این بازار می تواند حاوی اطلاعات ارزشمند و حتی رفع کننده ابهام ها و برخی سوال های موجود درخصوص این تحولات باشد. بر این اساس، مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی به تحلیل وضعیت اشتغال و زیر و بم شاخص‎های بازار کار در فصل بهار پرداخته است.

* جمعیت فعال: بررسی ها نشان می دهد طی سه سال منتهی به بهار ۱۳۹۷، جمعیت فعال در هر سال به طور متوسط ۹۸۵ هزار نفر افزایش داشته است که تقریباً ۵۳درصد از آن مردان و مابقی زنان بوده اند، اما در بهار ۱۳۹۸ نسبت به فصل مشابه سال قبل، جمعیت فعال ۴۳ هزار نفر کاهش داشته است. این کاهش عمدتاً به دلیل کاهش در جمعیت فعال زنان (حدود ۱۷۰ هزار نفر) رخ داده و جمعیت فعال مردان در این فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل ۱۲۷ هزار نفر افزایش یافته است. البته همین افزایش جمعیت فعال مردان نسبت به متوسط این رقم در سه سال منتهی به بهار ۱۳۹۷ (۵۲۰ هزار نفر افزایش در سال) به یک پنجم خود رسیده است.

افزایش در جمعیت در سن کار کشور در این فصل نسبت به سال های قبل رشد داشته، بنابراین کاهش جمعیت فعال به دلیل خروج افراد از بازار کار رخ داده است. به نظر می رسد کاهش جدی در جمعیت فعال بیشتر به دلیل دلسردی افراد از یافتن کار رخ داده و این رویه در کاهش جمعیت فعال زنان بسیار مشهود است (حدود ۸۱درصد از کاهش جمعیت فعال زنان از ناحیه کاهش جمعیت بیکار زنان است). با این حال ارائه تحلیلی دقیق از دلایل خروج افراد بیکار از بازار کار نیازمند دسترسی به داده های خام طرح آمارگیری نیروی کار است که این موضوع به دلیل عدم انتشار داده های خام به موقع از سوی مرکز آمار ایران، در حال حاضر امکان پذیر نیست.

* نرخ مشارکت: نرخ مشارکت در بهار امسال، ۴۰.۶درصد بوده است که نسبت به بهار سال گذشته (۴۱.۱)، ۰.۵درصد کاهش داشته است و نرخ مشارکت زنان طی این دوره ۰.۷ درصد کاهش داشته و به ۱۶.۱درصد و نرخ مشارکت مردان در حدود ۰.۳درصد کاهش را تجربه کرده و به ۶۵درصد رسیده است.

* جمعیت غیرفعال: در فصل بهار ۱۳۹۸، جمعیت غیرفعال ۸۴۰ هزار نفر نسبت به فصل مشابه سال قبل افزایش داشته است. این در حالی است که به طور متوسط طی سه سال منتهی به بهار ۱۳۹۷، جمعیت غیرفعال هر سال ۲۷۵ هزار نفر کاهش را نشان می دهد و در بهار ۱۳۹۷ نیز این رقم، ۴۹ هزار نفر کاهش داشته است. از ۸۴۰ هزار نفر افزایش جمعیت غیرفعال در فصل بهار سال جاری، ۳۰درصد مربوط به جمعیت غیرفعال مردان و در حدود ۷۰درصد آن مربوط به جمعیت غیرفعال زنان است.

* تغییر در جمعیت شاغلان: طی سه سال منتهی به بهار ۱۳۹۷ به طور متوسط سالیانه ۷۲۳ هزار نفر به جمعیت شاغل اضافه شده است که ۳۶۷ هزار نفر آن مرد و ۳۵۶ هزار نفر آن زن بوده اند، اما در بهار ۱۳۹۸ نسبت به بهار سال گذشته ۳۲۱ هزار نفر به جمعیت شاغلان اضافه شده که در این میان ۳۵۴ هزار نفر آن مردان بوده اند و جمعیت شاغلان زن، ۳۲ هزار نفر کاهش داشته است.

* ترکیب بخشی اشتغال: از رقم نزدیک به ۳۲۰ هزار نفر افزایش اشتغال رخ داده در بهار ۱۳۹۸، حدود ۱۱۶ هزار نفر در بخش کشاورزی، ۴۰ هزار نفر در بخش خدمات و ۱۶۸ هزار نفر در بخش صنعت بوده است.

* ترکیب منطقه ای اشتغال: بررسی ترکیب شهری و روستایی، افزایش اشتغال ۳۲۱ هزار نفری رخ داده در بهار ۱۳۹۸ نشان می دهد این افزایش اشتغال متوازن رخ نداده است به گونه ای که ۴۲۰ هزار نفر در مناطق شهری به شاغلان اضافه شده و ۹۸ هزار نفر در مناطق روستایی از تعداد شاغلان کاسته شده است. البته با توجه به در دست اجرا بودن قانون اشتغال روستایی، لازم است ارزیابی عملکرد این قانون با دقت نظر بیشتری مدنظر قرار گیرد. همچنین از ۴۲۰ هزار نفر افزایش اشتغال رخ داده در مناطق شهری، ۹۷ هزار نفر آن به بخش خدمات، ۱۸۳ هزار نفر به بخش صنعت و ۱۴۰ هزار نفر به بخش کشاورزی مربوط است. همچنین در مناطق روستایی به ترتیب در بخش کشاورزی ۲۵ هزار نفر، در بخش صنعت ۱۶ هزار نفر و در بخش خدمات ۵۷ هزار نفر، کاهش اشتغال وجود داشته است.

* تغییر در جمعیت بیکار: طی سه سال منتهی به بهار ۱۳۹۷ به طور متوسط سالیانه ۲۶۲ هزار نفر به جمعیت بیکار اضافه شده که در این میان ۱۵۳ هزار نفر آن مرد و ۱۰۲ هزار نفر آن زنان بوده اند، اما در بهار ۱۳۹۸ نسبت به بهار ۱۳۹۷، جمعیت بیکار ۳۶۵ هزار نفر کاهش داشته و جمعیت بیکار مردان ۲۲۷ هزار نفر و جمعیت بیکار زنان ۱۳۸ هزار نفر کاهش داشته است. همچنین جمعیت بیکار جوان ۲۴-۱۵ ساله، ۱۳۰ هزار نفر و بیکاری فارغ التحصیلان عالی نیز ۲۰ هزار نفر کاهش را نشان می دهد. کاهش جمعیت بیکار به همراه کاهش نرخ مشارکت و جمعیت فعال و افزایش قابل توجه جمعیت غیرفعال در مردان و زنان، نشان می دهد که به دلیل نامساعد بودن وضعیت بازار، افراد بیکار از جست‎وجوی کار دلسرد شده و از بازار کار خارج شده اند و در این بین سهم عظیم زنان با توجه به ترکیب ۵۰درصدی جمعیت زنان از جمعیت در سن کار، قابل تأمل و توجه است. لازم است برای جلوگیری از تداوم این اتفاق در فصول آتی، انگیزه و دلایل خروج این افراد از بازار کار مورد بررسی جدی قرار گیرد.

* نرخ بیکاری: هرچند آمار نشان می دهد نرخ بیکاری در فصل بهار ۱۳۹۸ نسبت به فصول مشابه در سه سال اخیر کاهش داشته، اما با توجه به سایر شاخص های بازار کار، باید توجه داشت کاهش نرخ بیکاری نه به دلیل افزایش اشتغال قابل توجه بلکه به دلیل خارج شدن افراد از بازار کار و افزایش قابل توجه جمعیت غیرفعال رخ داده است. نتایج برآوردهای مرکز پژوهش‎های مجلس نشان می دهد در صورتی که این افراد از بازار کار خارج نمی شدند نرخ بیکاری کل کشور به ۱۳.۹درصد می رسید که نسبت به نرخ اعلام شده ۳.۱درصد بیشتر است. درواقع در صورتی که افراد خارج شده از بازار کار در فصل بهار ۱۳۹۸ همچنان تقاضای شغل داشتند نه تنها نرخ بیکاری ۱.۳درصد کاهش نمی یافت بلکه ۱.۶درصد نیز افزایش می یافت. این موضوع در نرخ بیکاری زنان بسیار جدی تر است به طوری که با این فرض نرخ بیکاری زنان به جای ۱۷.۳درصد به ۲۸.۱درصد می رسید.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com