در جست و جوی زمان از دست رفته

بسیاری از منتقدان ادبی «در جست ‎وجوی زمان از دست رفته» را برترین رمان قرن بیستم می دانند، اما گزافه نیست اگر عنوان رمان سترگ مارسل پروست را درباره فواید طرح «تغییر ساعت رسمی» هم به کار ببریم. 27 سال پیش یعنی در ابتدای سال 1370 بود که با تصویب دولت، سنت تغییر ساعت در ایران همانند سال‎های پیش از انقلاب، ادامه یافت و ساعت رسمی کشور هر سال در روز نخست فروردین ماه یک ساعت به جلو کشیده و سپس در روز سی ام شهریورماه به حال اول خود برگردانده می شود.

این سنت هرساله در ایران تا سال 1384 ادامه یافت تا اینکه با تصمیم ناگهانی دولت نهم همه چیز به نقطه اول خود بازگشت. دولت احمدی نژاد در اسفندماه این سال اعلام کرد که مصوبه تغییر ساعت را ملغی کرده و دیگر ساعت‎ها را جلو و عقب نخواهد برد. استدلال او این بود که این کار به کاهش بار ترافیک کمک می کند و با نزدیک کردن ساعت ناهار و نماز، از اتلاف وقت در میانه روز نیز جلوگیری می شود. این تصمیم دولت البته خیلی برجای نماند و مجلس در مردادماه سال 1386 در مصوبه ای دولت را مکلف کرد تا هرساله دو بار ساعت رسمی کشور را متناسب با وضعیت کره زمین تغییر دهد؛ یعنی در اول فروردین ماه، زمان را یک ساعت به جلو ببرد و در پایان شهریور نیز آن را به عقب برگرداند.

مهم ترین فلسفه تغییر ساعت، صرفه جویی در مصرف انرژی است. وقتی در روزهای بلند بهار و تابستان، زمان یک ساعت به جلو کشیده می شود، در بعدازظهر ساعات بیشتری می توان از نور خورشید استفاده کرد، بنابراین مردم دیرتر چراغ‎های خانه را روشن می کنند و به این ترتیب، در مصرف برق صرفه جویی می شود؛ چیزی که در انگلستان و بسیاری از کشورهای انگلیسی زبان، زمان تابستانی (summer time) و در آمریکا، زمان استفاده مفید از نور روز (Daylight Saving Time) یا همان DST گفته می شود.

به عبارت بهتر، اصطلاح «ذخیره روشنایی روز» (DST) به استفاده بیشتر و بهتر از روشنایی روز گفته می شود و معمولا با جلو رفتن زمان به مدت یک ساعت در آخر زمستان یا اول بهار و بازگشت آن در پاییز انجام می شود. از سوی دیگر، زمان آغاز و پایان DST متفاوت است. اتحادیه اروپا از سال ۱۹۹۶ زمان DST را از یکشنبه آخر مارس تا یکشنبه آخر اکتبر تعیین کرد. از آغاز سال ۲۰۰۷ نیز بیشتر مناطق آمریکا و کانادا زمان DST را از یکشنبه دوم مارس تا یکشنبه اول نوامبر تعیین کردند، اما آغاز و پایان DST در نیمکره جنوبی مانند شیلی برخلاف این روند اکتبر تا مارس انجام می پذیرد.

ماجرای اتلاف شمع و روشنايي روز

مساله استفاده از نور خورشید برای اولین بار در سال 1784 توسط بنیامین فرانکلین، وزیر مختار آمریکا در فرانسه مطرح شد. او نامه اي با عنوان «اتلاف شمع و روشنايي روز» براي سردبير مجله «پاريس» نوشت و پيشنهاد کرد تا مردم صبح ها زودتر از خواب برخيزند و شب ها زودتر بخوابند تا بتوانند در خريد شمع صرفه جويي اقتصادي نمايند.

با این وجود، تغییر ساعت به معنای کنونی اولین بار در سال 1907 توسط ویلیام ویلت در بریتانیا مطرح شد. او در مقاله اي با نام «اتلاف روشنايي روز» پیشنهاد کرد که ساعت ها در تابستان 80 دقيقه به جلو کشيده شوند و در اين صورت ساعات تفريح و سرگرمي در روشنايي روز افزايش خواهد يافت و به ميزان 5/2 ميليون پوند در روشنايي صرفه جويي خواهد شد. پارلمان انگلستان در سال 1909 کميته اي را جهت بررسي پیشنهاد ويليام ويلت تشکيل داد اما در نهایت عقيده او را نپذيرفت؛ اتفاقی که با وقوع جنگ جهانی اول سرانجام رخ داد و با توجیه صرفه اقتصادی و مصرفی در بسیار از کشورهای جهان استفاده شد.

تغییر ساعت در خلال سال های جنگ جهانی اول

جنگ جهانی اول و بحران کمبود انرژی باعث شد که مساله تغییر ساعت جهت صرفه جویی در مصرف انرژی به طور جدی مطرح شود. اولین کشوری که به طور عملی ساعت خود را تغییر داد، آلمان بود که از 30 آوریل 1916 تا اول اکتبر همان سال، ساعت‎ها را به جلو کشید. به فاصله کمی پس از آلمان، انگلستان و سایر دولت‎های اروپایی و همچنین آمریکا نیز اقدام به تغییر ساعت‎های خود کردند. البته آمریکا یک سال پس از پایان جنگ، این قانون را لغو کرد اما وقوع جنگ جهانی دوم باعث شد که این قانون مجدداً و این بار برای همیشه در این کشور وضع شود.

میزان تغییر ساعت و همچنین زمان شروع و پایان آن در 77 کشوری که این روش را به کار می برند، متفاوت بود؛ مثلاً زمان شروع و پایان تغییر ساعت در کشورهای اروپایی، از آخرین شنبه ماه مارس تا آخرین شنبه ماه اکتبر و در آمریکا و کانادا از اولین شنبه ماه آوریل تا آخرین شنبه ماه اکتبر بوده است. (یعنی مجموعاً 7 ماه).

البته این وضعیت گاهی دچار تغییر هم شده مثلاً در زمان بحران انرژی در سال‏های 1974 و 1975، دولت آمریکا، ساعت‎ها را 2 ماه زودتر از حد معمول به جلو کشید تا به مدت 10 ماه از سال در مصرف برق صرفه‎جویی کند. دولت انگلستان هم در سالهای خلال جنگ جهانی دوم، ساعتها را به جای 1 ساعت، 2 ساعت به جلو کشید.

نکته مهم آن است که در کشورهایی که در نیمکره جنوبی قرار دارند، زمان تغییر ساعت برعکس کشورهای نیمکره شمالی است زیرا در آنجا زمستان و تابستان، برعکس کشورهای نیمکره شمالی است. همچنین کشورهایی که روی خط استوا هستند، نفعی از تغییر ساعت نمی برند، چراکه طول شب و روز آنها در طول سال تفاوت چندانی نمی کند.

تغییر ساعت چه فایده ای دارد؟

کاملترین مطالعه درباره اثرات تغییر ساعت در صرفه جویی مصرف انرژی که هنوز هم مورد استفاده قرار می‎گیرد، در سال 1975 توسط دپارتمان حمل و نقل ایالات متحده آمریکا انجام شد. این مطالعه نشان داد که تغییر ساعت باعث کاهش یک درصدی مصرف برق در این کشور شده است. اما این همه ماجرا نبود. این تحقیق همچنین نشان داد که تغییر ساعت تنها در شهر واشنگتن، باعث 7/0 درصد کاهش در مرگ و میر ناشی از تصادفات رانندگی و 10 الی 13 درصد کاهش در میزان اعمال جنایت بار شده است. در واقع، استفاده بیشتر از نور خورشید در بعد از ظهرهای بلند بهار و تابستان، باعث شد از بسیاری از تصادفات که علت آن کاهش دید راننده در شب بوده است، جلوگیری شود. همچنین با توجه به اینکه اغلب جنایت ها در تاریکی شب رخ می دهد، طولانی بودن روز باعث کاهش حوادث جنایت بار گردید.

این اما تمام ماجرای تغییر ساعت نبود و نیست. در کنار این مسئله که منتقدان معتقدند درباره صرفه جویی مصرف انرژی ناشی از تغییر ساعت اغراق شده، دردسرهای دیگری هم در مساله تغییر ساعت‎ها وجود دارد که نمی توان آنها را انکار کرد. به عنوان مثال، علاوه بر اشکال در برنامه پروازها و مسافرت ها، مردم در برنامه های روزمره دچار مشکل می شوند و علاوه بر این موارد، منتقدان می گویند که کشاورزان و سایر مشاغلی که ساعت کاری آنها بر مبنای نور خورشید است (و نه ساعت رسمی کشور) از تغییر ساعت متضرر می شوند.

از سوی دیگر اثبات شده کاهش یک ساعتی زمان خواب شبانه، در اولین روز جلو کشیدن ساعت، باعث افزایش تصادفات رانندگی و نیز کاهش کارایی اقتصادی می شود. گذشته از ای ها، مشکل دیگری که البته در ایران مطرح است و البته نسبت به سالهای ابتدایی طرح تغییر ساعت به مراتب کمتر شده، نارضایتی مردم از تغییر ساعات شرعی است که البته به راحتی می توان مردم را در این زمینه توجیه کرد.

یک ساعت کم است

با وجود همه انتقادات و مخالفت هایی که در رابطه با تغییر ساعت در تمام دنیا وجود دارد، واقعیت آن است که بررسی های دولت‎ها همواره به نفع این قانون بوده و همین مساله باعث گسترش روزافزون مدت و میزان تغییر ساعت در کشورهای مختلف شده است. به عنوان مثال دولت و کنگره آمریکا بر مبنای سیاست‎های مصرف انرژی این کشور که در سال 2005 تدوین شد، تصویب کرده اند که از امسال، یعنی سال 2007 میلادی، ساعت‎ها 3 هفته زودتر از زمان معمول به جلو کشیده شوند(یعنی از دومین شنبه ماه مارس) و در پایان، یک هفته دیرتر به سرجای خود برگردند (یعنی اولین شنبه ماه نوامبر).

به این ترتیب، مدت زمان تغییر ساعت و در نتیجه استفاده از نور خورشید نسبت به سال‏های قبل یک ماه افزایش می یابد و به حدود 8 ماه در سال می رسد. به عقیده طراحان این قانون، این کار باعث کاهش مصرف نفت به میزان 300 هزار بشکه در سال در آمریکا می شود.

اما درخواست انجمن سلطنتی پیشگیری از تصادفات در انگلستان، در نوع خود جالب تر است. این انجمن با اشاره به اینکه جلو کشیدن ساعت، سالانه باعث پیشگیری از 450 مورد مرگ و میر و آسیب های جدی در جاده های این کشور می شود، در خواست کرده است دست کم در یک دوره آزمایشی 3 ساله ساعت های این کشور، برای تمام سال یک ساعت به جلو کشیده شود و در بهار و تابستان، یک ساعت دیگر هم (یعنی در مجموع 2 ساعت) جلو کشیده شود.

البته این مساله جدیدی نیست و مسئولان ایالت کالیفرنیا هم وقتی در سال 2001 دچار بحران انرژی شدند چنین تصمیمی داشتند که با وقوع حملات 11 سپتامبر عملاً مسکوت ماند. علاوه بر این، مسئول بخش ایمنی جاده های انجمن سلطنتی پیشگیری از تصادفات انگلستان هم معتقد است که با انجام این کار، بر طول ساعات روز افزوده می شود و این مسئله باعث تقویت صنعت توریسم انگلستان می شود.

شاید جالب‎ترین توصیف درباره ماجرای تغییر ساعت از آن وینستون چرچیل باشد؛ جایی که نخست وزیر انگلستان در زمان جنگ جهانی دوم، برای توجیه فواید طرح تغییر ساعت برای مردم کشورش گفته بود: «یک خمیازه اضافی در یک صبح بهاری و یک خروپف اضافی در یک شب زمستانی تمام آن چیزی است که در ازای یک هدیه فوق‎العاده باید بپردازیم. ما یک شب در ماه آوریل، یک ساعت قرض می گیریم و 5 ماه بعد آن را پس می دهیم، ولی با یک سود طلایی!»

تغییر ساعت همیشه هم خوب نیست

همانطور که تجربه های تاریخی نشان می دهد تغيير ساعت، روشی مناسب و هوشمندانه در جهت کاهش مصرف انرژی الکتريکی بوده است، کما اینکه تغيير ساعت اثرات ديگری به جز صرفه جويی در انرژی، همانند اثر بر روی ترافيک، تجارت، ساعات فراغت، تعداد مجروحين و مرگ و مير جاده ای، اثرات فيزيولوژيکی و ... نيز داشته است.

این در حالی است که براساس گفته منتقدان، ذخیره روشنایی روز می تواند تبعات جبران‏ناپذیری بر سلامتی افراد به ویژه کودکان و سالمندان برجا بگذارد. برخلاف تصور متداول ذخیره روشنایی روز نه تنها موجب کاهش مصرف انرژی نمی شود بلکه میزان آن را نیز افزایش می دهد. نتایج تحقیقاتی که اداره ملی مطالعات اقتصادی انجام داده است نشان می دهد در کشوری مانند هند پس از اجرایی شدن این طرح از سال ۲۰۰۶ میزان تقاضا در زمینه برق خانگی با افزایشی یک درصدی مواجه شده است.

از سوی دیگر، در اختیار داشتن زمان بیشتر روزانه پس از اتمام زمان کار، فرصت بیشتری را برای افراد فراهم می‎سازد تا پول خود را صرف خرید های بی رویه کنند. براساس نظرسنجی انجام شده ازسوی بنیاد جی پی مورگان، طرح ذخیره روشنایی روز بیش از همه در راستای منافع تاجران و صاحبان کسب و کار است. نتایج این نظرسنجی نشان می دهد که افزودن یک ساعت بر زمان روزانه موجب هزینه مبالغ بیشتری از سوی افراد خواهد شد. نکته جالب آن است که نخستین مدافع ادامه اجرای این طرح در ایالات متحده اتاق بازرگانی بوده است. از پیامدهای مهم دیگر این طرح می توان به اختلال در چرخه خواب در بهار به دلیل جلو رفتن یک ساعته دانست. از همین رو تاثیری که ذخیره روشنایی روز می تواند بر تنظیم ساعت داخلی بدن ما داشته باشد مانند سفر به یک کشور خارجی با ساعتی متفاوت است. براساس تحقیقاتی که از سوی دانشگاه میشیگان صورت گرفته است آمریکایی ها از زمان اجرایی شدن این طرح در طول شبانه روز تا ۴۰ دقیقه زمان کمتری را در خواب می گذرانند.

همچنین تحقیقاتی که در سال ۲۰۱۴ در آلمان انجام شد نشان می دهد که طرح ذخیره روشنایی روز با میزان سلامت روانی افراد رابطه دارد. این تحقیقات نشان می دهد که پس از اجرا شدن این طرح سطح رضایت از خود در افراد کاهش می یابد. این آثار در افرادی که به صورت تمام وقت اشتغال دارند نیز با وضوح بیشتری قابل رویت است. تحقیقاتی که در سال ۲۰۰۸ در استرالیا انجام شد نشان می دهد که یک روز پس از آغاز طرح «ذخیره روشنایی روز» ۲۴درصد احتمال حملات قلبی در افراد افزایش می یابد. ازسوی دیگر با اجرا شدن این طرح میزان بروز سوانح در مشاغل فیزیکی به طور محسوسی افزایش داشته است. براساس تحقیقات یک استاد دانشگاه میامی، در یک هفته ابتدایی بهار پس از جلو رفتن ساعت ها تا ۷درصد سوانح رانندگی مرگبار در جاده ها نیز افزایش داشته است. همچنین از دیگر اثرات اجرایی شدن این طرح در زندگی افراد می توان به کاهش خلاقیت در طول روز اشاره کرد.

ارتباط با نویسنده: Ivankaramazof@yahoo.com