با غم نان و بیم جان

چشمه ساري در دل و / آبشاري در کف / آفتابي در نگاه و / فرشته اي در پيراهن / از انساني که توئي / قصه ها مي توانم کرد / غم ِنان اگر بگذارد! (غزلی در نتوانستن-احمد شاملو)

نگاه نظارتی مجلس به دولت باعث شده تا مرکز پژوهش ها به عنوان نهاد پژوهشی و بازوی کارشناسی مجلس در این سال ها از تفکری انتقادی نسبت به مدیریت دولت برخوردار باشد و با دیدگاه واقع بینانه و روحیه ای بی طرفانه و بیرون از بازی قدرت بکوشد همچون معنای لغوی «نقد» صرفا در پی «جدا کردن سره از ناسره» باشد. این نگاه نقادانه در ماجرای بحران کرونا نیز جاری و ساری بوده و مرکز پژوهش ها از همان ابتدای شیوع بیماری در سلسله گزارش هایی به بررسی راهبردهای مواجهه با شیوع کرونا و مقابله با تبعات اقتصادی و اجتماعی آن پرداخت. این نهاد پژوهشی حالا با گذشت بیش از 50روز از شیوع ویروس «کووید-19» در ایران به نقد عملکرد حمایتی دولت پرداخته و سعی کرده با نگاهی تحلیلی و به دور از ارزیابی شتاب زده، سیاست های حمایتی دولت از اقشار ضعیف و آسیب پذیر جامعه را به قضاوت بنشیند.

پای ویروس کرونا چگونه به ایران باز شد؟

در واپسین روزهای بهمن ماه سال گذشته بود که زمزمه های شیوع کرونا و مرگ مشکوک چند تن از شهروندان قمی در فضای مجازی منتشر شد و طولی نکشید که وزارت بهداشت در عصر روز چهارشنبه 30 بهمن ماه در اطلاعیه ای از مرگ دو شهروند در شهر قم بر اثر ابتلا به ویروس کرونا خبر داد. از آن زمان تا به امروز ویروس کرونا بدون توقف مرزهای سیاسی را درمی نوردد و آخرین خبرها از تعداد مبتلایان به کرونا تا نوزدهمین روز از فروردین ماه امسال نشان می دهد که متاسفانه تعداد مبتلایان در کشور از مرز 62 هزار نفر گذشته و آمار کشته شدگان به بیش از 3 هزار و 800 تن رسیده است.

در همین حال، از شروع شیوع ویروس کرونا در شهر قم، سوال ها و پرسش های بسیاری در افکار عمومی درباره نوع مدیریت بحران دولت و از جمله مسئله قرنطینه شهرها مطرح شده است. پیش از آن نیز چگونگی سرایت ویروس کرونا به جغرافیای کشور و نقش احتمالی شرکت هواپیمایی ماهان به واسطه برقراری پروازهای چین و ایران، موضوع اعتراض ها در شبکه های اجتماعی و توییت های کاربران فضای مجازی شده بود. البته بماند که بعدها مسئولان وزارت بهداشت در اظهارات جداگانه به روشنگری پرداختند و از سرایت ويروس كرونا به وسیله اتباع چيني به ايران خبر دادند. به گفته عليرضا ریيسي معاون وزير بهداشت، «منشأ اوليه بيماري از شهر قم بوده كه به جاهاي ديگر سرايت كرده، مشخص شد كه علت شيوع ويروس در قم به صورت واضح، كارگران و دانشجويان چيني ساكن استان بودند كه در بهمن ماه، بين كشور خود و ايران تردد داشتند.»

مرکز پژوهش های مجلس اما به دور از جذابیت های ژورنالیستی، به این بخش از بحران کرونا کاری ندارد و محافظه کارانه از چگونگی شیوع کرونا در ایران عبور می کند. مسئله برای این نهاد پژوهشی صرفا از بعد از روز سی ام بهمن شروع می شود و اینجاست که چگونگی حمایت دولت از اقشار تهیدست و آسیب پذیر به سوال مرکز پژوهش ها تبدیل می شود؛ اینکه عملکرد نهادهای حمایتی از اقشار ضعیف و نیازمند جامعه چگونه بوده است و آیا مردمان پایین دست به دنبال کرونا و در رویارویی غم نان و بیم جان، تاب خواهند آورد؟

ظهور هسته های ناآرام و ناخشنود در حاشیه شهرها

چند روز پیش و در پانزدهمین روز از فروردین ماه، 50 اقتصاددان ایرانی در نامه ای سرگشاده به رئیس جمهور، دو بسته سیاستی برای مقابله با تبعات اقتصادی و اجتماعی شیوع کرونا پیشنهاد کردند و خواستار اجرای آن شدند. این دو بسته پیشنهادی شامل «بسته اقدامات عاجل» برای سه ماهه نخست امسال و «بسته اقدامات اقتصادی خروج از رکود و ایجاد رشد پایدار» برای 9 ماهه پایانی سال ۹۹ است. به گفته این اقتصاددانان، بسته اقتصادی نخست با عنوان «بسته اقدامات عاجل» باید به فوریت آغاز شود و تا خرداد 99 ادامه یابد. هزینه اجرای این بسته ۴۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده که پیشنهاد شده ۳۵ هزار میلیارد تومان آن از طریق انتشار اوراق دولتی و ۵ هزار میلیارد تومان آن از طریق وضع مالیات بر درآمدهای بالای ۲۰ میلیون تومان تأمین شود.

به اعتقاد آنان، اگر با فرض خوش بینانه، اپیدمی کرونا در کوتاه مدت کنترل شده و شرایط بهداشتی و درمانی به وضعیت قبل از بیماری برگردد، آثار این شوک شامل تشدید رکود و کاهش تولید و رشد اقتصادی، افزایش بیکاری و کاهش اشتغال، رشد فقر و امکان افزایش یکباره میزان فقر مطلق در دهک های پایین و در نهایت، افزایش کسری بودجه و متعاقبا افزایش پایه پولی خواهد بود.

این 50 اقتصاددان در مورد پیامدهای اجتماعی بحران کرونا نیز صریحا از «امکان شکل گیری هسته های ناآرام و ناخشنود در حاشیه شهرها» صحبت کردند و گفتند که پیامدهای اقتصادی ناشی از ویروس کرونا «امکان شکل گیری هسته های ناآرام و ناخشنود در حاشیه شهرها» را در نیمه دوم سال 99 بیشتر می کند و «سال 1400 را به دوره ای پربحران تبدیل خواهد کرد.»

این همان نکته ای است که مرکز پژوهش ها در گزارش خود با عنوان «ارزیابی اقدامات حمایتی دستگاه ها از اقشار ضعیف و آسیب پذیر» به آن اشاره کرده و نوشته است: «شواهد و داده های تجربی نشان می دهند، ویروس کرونا در بستر زندگی روزمره تا مدت ها ماندگار خواهد شد. تداوم این وضعیت باعث می شود اقشار ضعیف در معرض آسیب، در مواجهه با این ویروس تاب آوری کمتری داشته باشد و این وضعیت رخدادهای دردناک دیگری به دنبال خواهد داشت.»

به گفته نهاد پژوهشی مجلس، اگرچه همه دستگاه ها و نهادها در بحران کرونا سعی کرده اند از اقشار نیازمند حمایت کنند، اما اقدامات انجام شده از یک سو تابع سیاست اجتماعی مشخص و روشنی نبوده است و از سوی دیگر، این اقدامات ماهیتی تأخیری، پسینی و منفعلانه داشته اند. مضاف بر این، ضعف نهادهای هماهنگ کننده و نظارتی منجر به موازی کاری، هدفمند نبودن و ناپایداری حمایت های اجتماعی شده است.

حمایت منفعلانه دستگاه های دولتی از افشار ضعیف

مرکز پژوهش ها در ادامه گزارش به عملکرد نهادهای حمایتی در بحران کرونا می پردازد و می نویسد: در وضعیت های بحرانی علاوه بر اینکه انواعی از کنش های جمعی در بطن جامعه شکل می گیرد، دولت ها مکلف هستند به عنوان اصلی ترین نهاد اجتماعی و سیاسی، مجموعه ای از اقدامات همگانی و گزینشی را برای حمایت از گروه های اجتماعی از یک سو و گروه هایی که بیشتر در معرض آسیب هستند از سوی دیگر طراحی کنند.

با اینکه از نگاه بازوی کارشناسی مجلس، نهادهای حمایتی از سازمان بهزیستی گرفته تا کمیته امداد امام خمینی، اقدامات حمایتی را از زمان شیوع ویروس کرونا انجام داده اند، اما این اقدامات تابع سیاست اجتماعی یکپارچه ای نبوده و عدم هماهنگی میان آنها موجب پراکندگی، موازی کاری و عدم هدفمندی حمایت های اجتماعی شده است.

از میان این دستگاه های حمایتی صرفا شهرداری ها، سازمان بهزیستی کشور، کمیته امداد امام خمینی، بنیاد مستضعفان و همین‎طور سازمان های مردم نهاد به اقشار ضعیف و نیازمند جامعه خدمات رسانی کرده اند و جای خالی نهادهای دیگر از جمله سازمان امور اجتماعی که مشخصا بنا بر مصوبه شورای اجتماعی کشور (1359) وظیفه مدیریت و نظارت بر دستگاه های حوزه آسیب ها و حمایت های اجتماعی را برعهده دارد، خالی است.

مرکز پژوهش ها در پایان گزارش خود بر برنامه محوری نهادهای حمایتی و هدفمندسازی حمایت های اجتماعی تاکید کرده و گفته که ضعف نهادهای هماهنگ کننده و نظارتی منجر به ناپایداری حمایت های اجتماعی شده است و لازم است ضمن بازاندیشی در رویه های پیشین از اقدامات تأخیری-تعجیلی غیرکارشناسی پرهیز شود، چراکه ادامه این وضعیت باعث می شود اقشار ضعیف و در حاشیه جامعه در مواجهه با کرونا تاب آوری کمتری داشته باشد.

قیصر امین پور در شعر «حاشیه» از مجموعه «بی بال پریدن» گفته است: «من در حاشيه به دنيا آمدم / روزها در حاشيه خيابان كار مي كنم و شب ها در حاشيه پياده رو مي خوابم / من پاييز كار مي كنم، زمستان كار مي كنم، بهار كار مي كنم، تابستان كار مي كنم و در حاشيه كار زندگي مي كنم / من حاشيه نشين هستم / ولي معني كلمه حاشيه را نمي دانم / از معلم پرسيدم: حاشيه يعني چه؟ / گفت: حاشيه يعني قسمت كناره هر چيز، مثل كناره لباس يا كتاب يا مثل حاشيه شهر كه زباله ها را در آن مي ريزند / من گفتم: مگر آدم ها زباله هستند كه بعضي از آنها را در حاشيه شهر ريختند؟»

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com