سناریوهای اجرای «بانکداری زمان» در ایران

شاید بارها برای تان اتفاق افتاده باشد که برای کسی بابت کاری وقت گذاشته اید و کمکش کرده اید، اما زمانی که خودتان به کمک نیاز داشته اید، آن شخص یا در دسترس نبوده و یا توانایی کمک به شما را نداشته است. «بانک زمان» این مشکل را حل کرده است، اما چگونه؟ یک دانشجوی ایرانی که چند سال پیش برای ادامه تحصیل به سوئیس رفته بود، در خاطراتش گفته است: «نزدیک دانشگاه، خانه ای اجاره کردم. صاحبخانه ام پیرزنی بود که با شغل معلمی، بازنشسته شده بود. با طرح های بازنشستگی در سوئیس، آشنایی چندانی نداشتم. فقط آنقدر می دانستم که بازنشستگان در این کشور هیچ نگرانی برای معیشت و ادامه زندگی ندارند. تا اینکه یک روز از دانشگاه به خانه برگشتم و متوجه شدم صاحبخانه ام کاری پیدا کرده است؛ کار او مراقبت از یک پیرمرد هم سن و سال خودش بود. با تعجب پرسیدم: آیا برای پول این کار را پذیرفته است؟ پاسخش حیرت زده ام کرد. او گفت که برای پول، این کار را انجام نمی دهد، بلکه «زمان» خود را در «بانک زمان» سپرده گذاری می کند تا هر وقت که همانند این پیرمرد، توان حرکت و اداره زندگی نداشت، آن را از بانک بیرون بکشد و استفاده کند!»

دانشجوی ما سپس تعریف می کند که یک روز صاحبخانه اش، وقتی که مشغول تمیز کردن شیشه پنجره خانه اش بود، از چهارپایه به زمین می افتد و پایش می شکند: «هنگامی که برای عیادتش به بیمارستان رفتم، نه تنها نگران نبود، بلکه حسابی بشاش و شاداب بود، چراکه برای برداشت از «بانک زمان» درخواست داده بود و به فاصله چند ساعت بعد، وقتی که با پای گچ گرفته اش از بیمارستان به خانه برگشتیم، داوطلبی را دیدیم که از سوی «بانک زمان» آمده بود تا به مدت یک ماه از او مراقبت کند.»

گستره بانکداری زمان؛ از اروپا و آمریکا تا آسیا

همانطور که از خاطره این دانشجوی ایرانی در سوئیس برمی آید، «بانک زمان» یک ارز مبتنی بر زمان است؛ شما یک ساعت به دیگران خدمات ارائه می دهید و در ازای آن، یک ساعت اعتبار زمانی دریافت می کنید. این اعتبار برای شما محفوظ می ماند و هر زمان که احتیاج به کمک داشتید، از آن برای دریافت خدمات استفاده می کنید.

هرچند خاستگاه دقیق مفهوم «بانک زمان» مشخص نیست، اما به نظر می رسد این ایده سابقه ای چندین و چند ساله در غرب دارد.

آنچه این دانشجو در سوئیس اشاره کرده، مربوط به طرحی است که در سال 2012 میلادی و در شهر اس تی گلن پیاده شد؛ یک طرح بازنشستگی برای مراقبت از سالمندان که توسط وزارت تامین اجتماعی فدرال سوئیس تدوین شده و در نظر دارد فرهنگ روستایی مراقبت از یکدیگر را در شهرهای مدرن نیز فرهنگ سازی کند.

به زبان نظری، «بانک زمان» روشی برای ارائه و دریافت خدمات اجتماعی و حمایتی است که از زمان به عنوان یک واحد اعتباری استفاده می شود. در این سیستم بانکی، اعضا به میزان ساعاتی که خدمات ارائه می دهند، اعتبارات زمانی دریافت می کنند و در آینده و به هنگام نیاز می توانند آن را برای دریافت کمک و خدمات از دیگر اعضای بانک هزینه کنند. البته ارزش انواع خدمات در این بانک، برابر است و صرفا ساعت ارائه خدمت سنجیده می شود. یک ساعت کار کردن برابر با یک اعتبار زمانی یا یک دلار زمانی است. خدماتی که در «بانک های زمان» مبادله می شوند، برحسب دانش و مهارت تخصصی مورد نیاز، از خدمات ساده تا پیچیده متغیر هستند. این خدمات می تواند از مراوده و دوستی تا مراقبت و پرستاری، متفاوت باشد.

این الگو در بسیاری از کشورهای توسعه یافته از آمریکا و اروپا گرفته تا ژاپن و کره جنوبی اجرا شده و برای ساخت شبکه های اجتماعی حمایتگر از گروه های آسیب پذیر و از کارافتاده با استقبال مواجه شده است. برخي از آنها به صورت محلي و كوچك فعالیت مي كنند و برخي دیگر با ساختاری گسترده و در سطوح ملي عمل مي كنند.

ایده «بانکداري زمان» چگونه شکل گرفت؟

هرچند خاستگاه دقیق «بانک زمان» مبهم است، اما به نظر می رسد نخستین الگوی «بانک زمان» تحت عنوان «بانک کار داوطلبانه» توسط ترکو میزوشیما در سال 1973 در شهر اوزاکای ژاپن شکل گرفته است. به لحاظ تئوریک نیز «بانك زمان» ایده ای است كه ادگار كان، حقوقدان آمریکایي در دهه 1980 برای استفاده از ظرفیت خودمراقبتي اجتماع و تشویق شهروندان، مفهوم پردازی كرده است. كان ابتدا برای پیاده سازی ایده اش و تسهیل تبادل خدمات اجتماعي برمبنای ساعت و زمان، از مفهوم اعتبارات خدماتي استفاده كرد و نخستین بار آن را در یکي از برنامه های اجتماعي موسسه غیرانتفاعي «گریس هیل» در «سنت لوئیس» (موسوم به MORE) مورد آزمون قرار داد. تجربیات او نشان داد كه این الگو مي تواند تأثیر معناداری در گسترش كیفیت و دامنه فعالیت اعضای شركت كننده در برنامه داشته باشد. اعتبارات خدماتي بعدها توسط كان به دلارهای زماني تغییر نام یافت. او همچنین در راستای توسعه الگوی «بانکداری زمان»، بانک TBUSA را در سال 1995 در آمریکا تاسیس کرد. در پي تلاش های كان، «بانکداری زمان» در سال های گذشته به شکل فراگیری در زمینه ارائه خدمات اجتماعي و فعالیت های مددكارانه نظیر مراقبت از سالمندان در آمریکا توسعه یافته است، تا جایي كه در سال 2018، حدود 120 «بانك زمان» در آمریکا در حال فعالیت بوده اند.

همچنین نخستین «بانك زمان» در انگلستان، متأثر از الگوی دلار زماني توسط مارتین سیمون در سال 1998 در روستای گالسترشر با نام «سهام عادلانه» تأسیس شد. اخیرا نیز دولت سوئیس یك طرح بازنشستگي را در قالب الگوی «بانکداری زمان» به صورت پایلوت پیاده کرده است. در این طرح، جوانان و بزرگسالانی كه از سالمندان مراقبت كنند، مي توانند زمان صرف شده را در بانك ذخیره كرده و زماني كه سالمند شدند، آن را برای دریافت مراقبت هزینه كنند.

3 سناریوی اجرای بانکداری زمان در ایران

هرچند «بانکداری زمان» الگویی است که در بخش غیر دولتی و به صورت محلی و داوطلبانه شکل گرفته، اما در بسیاری از کشورها، دولت در اجرای آن پیشقدم شده است. اما سوالی که برای مخاطب ایرانی مطرح می شود، آن است که چشم انداز این الگوی حمایتی در ایران چگونه است؟

در همین زمینه، نهاد پژوهشی مجلس در تازه ترین گزارش خود، سناریوهای متفاوتی برای اجرای الگوی حمایتی «بانکداری زمان» در ایران پیشنهاد داده است. سناریوی نخست آن است که مسئولیت اجرای «بانکداری زمان» با توجه به ماهیت اجتماعی آن برعهده سازمان های مردم نهاد باشد و دولت در این زمینه در راستای وظایف ذاتي خود نظیر سیاست گذاری و نظارت عمل كند. سناریوی دوم نیز آن است که نهادهای عمومی غیردولتی و مشخصا شهرداری ها با مشارکت سازمان های مردم نهاد، اجرای این الگو را برعهده گیرند و دولت در این زمینه در راستای وظایف ذاتي خود عمل كند. سناریوی سوم هم این است که دولت می تواند مسئولیت اجرای این الگو را به صورت پایلوت برعهده گیرد و در ادامه و در صورت موفقیت از ظرفیت سازمان های مردم نهاد در این زمینه استفاده کند.

با اینکه جامعه ایران جامعه نسبتا جوانی است و متولدین دهه 60 به بعد در حال گذار به میانسالی و تا چندی بعد سالمندی هستند، در نتیجه توجه به الگوهای حمایتی همچون «بانکداری زمان» به عنوان ابتکاری اجتماعي می تواند در پیشبرد ظرفیت های جامعه در افزایش سرمایه های اجتماعی هرچه بیشتر به کار آید.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com