اوراق صكوک اسلامی (فرابورس) و كاربرد آنها در طرح های نوآورانه (قسمت پنجم)

6 سال پیش ( 1396/2/17 )

پدیدآورنده : دکتر مرسده میرسلطانی پدیدآورنده : دکتر مهدی کنعانی

این سلسله مقالات به تعریف و تبیین صکوک و كاربرد آن در ایران و دیگر كشورهای اسلامی می پردازد. در بخش های قبلی مقاله، به بیان تعاریف، كاركردها، فرآیندها، مزایا، نحوه انتشار و نحوه معامله صکوک پرداخته شد. در این قسمت ریسک انواع صکوک توضیح داده می شود.

سرمایه گذار در بازارهای مالی به پذیرش ریسك اقدام می كند و در واقع بازده مازاد كسب شده در این بازارها، نتیجه پذیرش ریسك است. هر بنگاه اقتصادی نیز در سرمایه گذاری های خود به دلیل عدم اطمینان نسبت به پیامد فعالیت ها با نوعی ریسك مواجه است، اما نکته اصلی، حد و میزان پذیرش ریسك یا عدم پذیرش آن است. آشنایی با مفاهیم و انواع ریسک در ابزارهای مالی اسلامی نوین می تواند جهت دهی مناسبی را در راستای انتخاب بهتر اوراق صکوک در اختیار افراد حقیقی و حقوقی قرار دهد.

ریسک صکوک

واژه ریسك به عدم قطعیت یا ایجاد تغییر در پی برخی اتفاق ها یا تصمیم ها اشاره دارد. در حقیقت ریسك، ناشی از امكان انحراف نسبت به نتیجه مورد انتظار است. امور سرمایه گذاری و رشد اقتصادی بدون پذیرش ریسك امكا نپذیر نیست. یكی از مفاهیم بنیادی در مباحث سرمایه گذاری و جزو لاینفك فعالیت در بازارهای مالی، ریسك است.

ریسک در ابزارهای مالی اسلامی در اثر عوامل گوناگونی مانند تغییر شاخص های اقتصادی و مالی نظیر سطح قیمت ها، نرخ ارز یا مسائل غیراقتصادی و غیرمالی نظیر نیروی انسانی و قوانین ایجاد می شود. ریسک صکوک از ابعاد مختلفی طبقه بندی می شود. در این مقاله ریسک صکوک به دو دسته ریسک مشترک و ریسک اختصاصی طبقه بندی شده است. با توجه به آمارها، اوراق مشارکت، اجاره، مضاربه، استصناع، مرابحه و سلف پرکاربردترین ابزارهای تأمین مالی اسلامی در جهان هستند. از جمله مهم ترین ریسک های مشترك این اوراق می توان به ریسک های اعتباری، نقدشوندگی، عملیاتی، تورم، بازار، شریعت و عدم جمع آوری وجوه به میزان کافی اشاره داشت.

ریسک اعتباری: عبارت است از خطر ناموفق بودن طرف قرارداد در اجرای به موقع و کامل تعهدات خود، مطابق با مفاد قرارداد. طبق نظر کارشناسان امر، اوراق سلف، بیشترین ریسک اعتباری و اوراق مضاربه و مشارکت کمترین ریسک اعتباری را دارا هستند. ریسک اعتباری در اوراق سلف به دلیل اینکه سرمایه گذار در ابتدای قرارداد، کل مبلغ قرارداد را در اختیار ناشر قرار می دهد و کالا یا وجه مورد نظر را بعداً دریافت می کند، بیشترین میزان و در اوراق مشارکت و مضاربه به دلیل اینکه دو طرف قرارداد در سود و زیان شریک هستند، کمترین میزان است.

ریسک نقدشوندگی: عبارت است از سهولت معامله در بازاری خاص. طبق نظر کارشناسان، اوراق سلف، بیشترین و اوراق اجاره و مرابحه کمترین میزان ریسک نقدشوندگی را دارا هستند. ریسک نقدشوندگی در اوراق سلفی به دلیل حرمت شرعی خریدوفروش اوراق سلف در بازار ثانویه بیشترین و در اوراق اجاره و مرابحه، به دلیل داشتن سود ثابت و نبود ابهامات شرعی درباره بازار ثانویه این اوراق، کمترین است.

ریسک عملیاتی: عبارت است از ریسک زیان های منتظره یا غیرمنتظره ناشی از شکست یا نقص درفرآیندها، منابع انسانی، عملکرد نامناسب. طبق نظر کارشناسان، اوراق مضاربه بیشترین و اوراق مرابحه کمترین ریسک عملیاتی را دارا هستند. ریسک عملیاتی در اوراق مضاربه به دلیل سود انتظاری این اوراق و اینکه در پایان با توجه به نوع فعالیت اقتصادی و میزان سود حاصله تقسیم می شود، بیشترین و در اوراق مرابحه، به دلیل ساختار ساده و واضح، کمترین میزان است.

ریسک تورم: عبارت است از وضعیتی در اقتصاد که سطح عمومی قیمت ها به طور بی تناسب، مداوم و معمولاً به صورت برگشت ناپذیر، افزایش می یابد. طبق نظر کارشناسان امر، ریسک تورم در اوراق مرابحه بیشترین و در اوراق مضاربه کمترین میزان است.

ریسک بازار: عبارت است از ریسک ایجاد شده از ابزارها و دارایی های معامله شده در بازار. اوراق مضاربه و مشارکت به دلیل اینکه بیشترین تأثیر را از ریسک ابزارهای سرمایه، نرخ بهره و نرخ ارز می گیرند، بیشترین ریسک بازار را دارا هستند و اوراق مرابحه و اجاره با توجه به داشتن سود ثابت و کمترین تأثیر از ریسک های نرخ بهره و نرخ ارز، دارای کمترین ریسک بازار هستند.

ریسک شریعت: ریسک شریعت در دو سطح نوع عقد و ماهیت قرارداد ابزار مالی اسلامی و نوع طراحی هر ابزار مالی اسلامی جایگاه دارد. به همین دلیل، اوراق سلف به دلیل برخی ابهامات شرعی بیشترین ریسک شریعت را دارا است و اوراق اجاره و مضاربه، دارای کمترین ریسک شریعت هستند.

ریسک عدم جمع آوری وجوه به میزان کافی: بیشترین ریسک عدم جمع آوری وجوه در اوراق سلف، اجاره و مرابحه است زیرا در این اوراق، بحث پیش خرید یا اجاره مطرح است که باید وجوه به میزان کافی جمع آوری شود تا قرارداد منعقد شود ولی در اوراق مضاربه و مشارکت که بحث تجارت و شراکت مطرح است و نیازی به جمع آوری دقیق مبالغ نیست، کمترین ریسک وجود دارد.

هر یک از صکوک ریسک های اختصاصی نیز دارند. به عنوان مثال اوراق اجاره دارای 15 نوع ریسک است که به دلیل مفصل بودن مبحث از معرفی آنها در این مقاله اجتناب می شود. ریسک های اختصاصی اوراق صکوک به طور خلاصه در جدول زیر نمایش داده می شود.