مهجوريت انجمن های علمی ايران

از زمانی که نخستین انجمن علمی به دست دکتر محمود حسابی در ایران پا گرفت، کمتر از یک قرن می گذرد و در گذر این همه سال، سهم انجمن های علمی در نظام تصمیم گیری هیچ بوده است. براساس آخرین آمارها، ۳۷۴ انجمن علمی زیر نظر وزارت علوم در ایران وجود دارد و این جدا از آمار وزارت بهداشت و سایر انجمن هایی است که زیر نظر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ثبت شده اند. ۲۷۰ هزار نفر در حال حاضر، عضو این انجمن های علمی هستند و تنها 4 هزار نفر در رأس انجمن ها و هیأت مدیره آنها حضور دارند، اما اين ظرفيت عظيم و بالقوه علمی هیچ گاه در نظام توسعه ایران به کار گرفته نشده است، بنابراین سوال این است که چرا انجمن های علمی در این سال ها در نظام تصمیم گیری غایب بوده اند و چطور می توانند در نظام برنامه ریزی و تصمیم گیری کشور حاضر و موثر باشند؟

این شاید مهمترین موضوعی بود که عصر چهارشنبه در مراسم اختتامیه «ششمین همایش ملی پیشرفت و توسعه علمی کشور» بر زبان حاضران رفت و شورای انجمن های علمی ایران به عنوان بانی و برگزارکننده این همایش کوشید تا در دل بیانیه پایانی با صدای بلند و رسا، مشارکت هرچه بیشتر انجمن های علمی در نظام تصمیم‎گیری را مطالبه کند.

اگرچه عناوین 5 همایش گذشته بیشتر بر سویه های علمی و حرفه ای انجمن های علمی و نقش آن در ارتقای نظام آموزشی متمرکز بود، اما عنوان همایش ششم صریحا به «رسالت انجمن های علمی در تبیین مسائل راهبردی» اختصاص داشت و این گویای جهت گیری این دوره از «همایش ملی پیشرفت و توسعه علمی کشور» بوده است.

انجمن هاي علمي حدفاصل میان پژوهش و كاربرد هستند و نهاد واسطی اند که بین صنعت و دانشگاه ارتباط برقرار می کنند، بنابراین چنانچه صنعت و دانشگاه در ایران از هم دور افتاده و جدا مانده اند، انجمن های علمی می توانند این خلأ را پوشانده و با مشاركت در تدوين راهبردهاي توسعه بخشي، نقش مهمی بازی کنند.

از آنجا كه ماهيت این انجمن های علمی، فارغ از بوروکراسی های معمول به عنوان نهادی عمومی و غیردولتی در كشورهاي توسعه یافته پذیرفته شده است، عمدتا از آنها براي تحقق برنامه هاي توسعه استفاده مي شود، اما این مهم در ایران آنچنان که باید و شاید اتفاق نمی افتد و انجمن های علمی و به طور کلی، نهاد علم و دانشگاه بیشتر کارکرد جزیره ای دارند.

در یک کلام، انجمن هاي علمي ايران سال ها و دهه هاست که چشم به راهند تا در نظام تصمیم گیری مشارکت کنند. با برگزاری «ششمین همایش ملی پیشرفت و توسعه علمی کشور» به همت شورای انجمن های علمی ایران در دانشگاه خاتم به نظر می رسد این چشم انتظاری صرف در انجمن های علمی پایان یافته و اینک به مرحله مطالبه گری رسیده است؛ لزوم مشارکت در نظام تصمیم گیری؛ این مطالبه ای است که حالا انجمن های علمی از دولت دارند و همانطور که دکتر مجید قاسمی، رئیس شورای انجمن های علمی در اختتامیه این همایش بازگو کرد، بحث این است که آیا آنچه در سطح اجرایی در کشور انجام می شود، منطبق با علم هست یا نه و اگر بخواهیم این موضوع را محک بزنیم، چه کسانی بهتر از انجمن های علمی می توانند خطاها و خطرات را به سیاست گذاران اطلاع دهند؟

فعالیت 374 انجمن علمی در ایران

امروزه انجمن های علمی در سراسر دنیا به جایگاه مناسبی در نظام تصمیم گیری و برنامه ریزی دست یافته اند. البته این جایگاه در هر کشوری متفاوت است و بنا به فراخور توسعه یافتگی هر کشور، انجمن های علمی وضعیت متفاوتی دارند. در برخی از کشورها انجمن های علمی نقش کانونی در خط مشی توسعه دارند، در بعضی دیگر انجمن های علمی در میانه راهند و در تعدادی از کشورها نیز هنوز به مثابه نهادی علمی قوام نیافته اند. تأسیس انجمن های علمی در دنیا به قرن 17 میلادی باز می گردد و در دنیای امروز و با داشتن هزاران انجمن با میلیون ها عضو، به نظر می رسد که بیرق توسعه در هزاره سوم میلادی به دست انجمن های علمی سپرده شده است.

نخستین انجمن علمی در ایران به سال 1313 (فیزیک و شیمی) با مدیریت مرحوم دکتر حسابی تأسیس شد و امروز بیش از 374انجمن در شش شاخه تخصصی در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مشغول به کارند. براساس آخرین آمار کمیسیون انجمن های علمی، از این 374 انجمن در بخش علوم پایه، 31 انجمن، در بخش فنی و مهندسی 94 انجمن، در بخش علوم انسانی 123 انجمن، در بخش هنر 7 انجمن، در بخش کشاورزی 41 انجمن و در بخش میان رشته ای 78 انجمن ثبت شده اند.

انتظار انجمن های علمی از سیاست گذاران

از وقتی که کمیسیون انجمن های علمی در وزارت علوم شکل گرفت، انجمن های علمی رشد قابل توجهی یافته اند و فعالیت های گسترده ای در فعالیت های پژوهشی کشور دارند. به موازات این رشد، خواسته ها و دغدغه های انجمن های علمی نیز گسترش یافته و انتظار آنها این است که فرهنگ هم اندیشی علمی، فناورانه و با استفاده از خرد جمعی در کشور ایجاد و نهادینه شود. همچنین مشاوره، تحقیق، پژوهش و آموزش جهت توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور و ارزیابی فعالیت های علمی و تحقیقاتی به عنوان مرکز مشاوره و بهره برداری و بها دادن به علم و تخصص در حوزه های مختلف به عنوان نهاد ناظر در ساختار های اجرایی از دیگر خواسته های به حق این انجمن هاست.

از سوی دیگر، انتظار شورای انجمن های علمی از سیاست گذار، حضور موثر انجمن های علمی در نظام قانون گذاری و برنامه ریزی کلان کشور است و گسترش حمایت های هدفمند مادی و معنوی از نخبگان و نوآوران علمی و فناوری از طریق ارتقای منزلت اجتماعی، ارتقای سطح علمی و مهارتی، رفع دغدغه های خطرپذیری های مالی در مراحل پژوهش و آزمایشی نوآوری ها، کمک به تجاری سازی و دستاوردهای آنهاست.

علاوه بر مطرح کردن این انتظارات، در پایان «ششمین همایش ملی پیشرفت و توسعه علمی کشور» نیز بیانیه ای از سوی ناصر پرتوی، دبیرکل انجمن حسابداری ایران به نمایندگی از انجمن های علمی قرائت شد و خواسته هایی چند مطرح گردید. در بخشی از این بیانیه با عنوان«رسالت انجمن های علمی در تبیین مسائل راهبردی کشور» آمده است: همایش پیشرفت و توسعه علمی کشور که در چند سال اخیر توسط شورای انجمن های علمی ایران برگزار می شود، پیام رسان تعهد فرهیختگان فعال در این انجمن ها برای ایفای نقش و رسالت علمی خود و اعلام آمادگی آنها جهت مشارکت هرچه بیشتر در روند توسعه و تمدن سازی ایران اسلامی است.

مصادف شدن زمان برگزاری این همایش با چهلمین سالگرد پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی و توجه خاص به توصیه های مقام عظمای ولایت به منظور جهاد بزرگ برای ساختن ایران اسلامی بزرگ براساس توسعه دانش و فناوری زمینه را برای دومین مرحله خودسازی، جامعه پردازی و تمدن سازی فراهم کرده است.

پیشنهادهای شانزده گانه انجمن های علمی به دولت

در ادامه بیانیه نیز به برگزاری پنج همایش پیشین به همت شورای انجمن های علمی و بانک پاسارگاد اشاره شده و در پایان، حاصل تعاطی افکار و سخنرانی های عالمانه در «ششمین همایش ملی پیشرفت و توسعه علمی کشور» به این شرح، مورد تأکید قرار گرفته است:

* در شناسایی و انتخاب مدیران ارشد دولتی به ویژه وزرای محترم دولت، پیشنهادهای راهبردی انجمن های علمی مورد استفاده قرار گیرد.

* پیشنهاد می شود لوایح تهیه شده در دولت، قبل از ارسال به مجلس شورای اسلامی و یا طرح در جلسه هیات وزیران توسط چند انجمن علمی مرتبط بررسی شده و نظرات پیشنهادی آنها در اصلاح مجدد و احیانا تکمیل احتمالی لوایح قبل از تصویب نهایی مورد توجه قرار گیرد.

* پیشنهاد می شود نماینده انجمن های علمی کشور در شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان عضو ناظر حضور داشته باشد. بدین منظور شورای عالی انقلاب فرهنگی کشور با هماهنگی معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، اقدامات لازم را مبذول کنند.

* کلیه دستگاه های اجرایی موظف شوند سالیانه اقدام به سنجش عملکرد درون، بین و فرابخشی طرح ها و برنامه های اصلی خود به کمک یک یا چند انجمن مرتبط تهیه نمایند و گزارش نهایی کار را به سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور جهت اعمال احتمالی اصلاحات و با تقویت طرح ها و برنامه ها ارسال کنند.

* در هفته دولت، کلیه دستگاه های اجرایی در سطح ملی و استانی موظف شوند از یک یا چند انجمن علمی که بیشترین همکاری را با دستگاه های تخصصی مربوطه داشته اند، تقدیر و قدردانی به عمل آورند.

* از هیات محترم دولت درخواست می شود با حضور نمایندگانی از انجمن های علمی در کلیه شوراهای عالی موافقت کنند. مکانیزم معرفی و انتخاب این نمایندگان همانند معرفی نمایندگان انجمن های علمی در شورای عالی عتف خواهد بود. پیگیري روند اجرایی کار نیز می تواند توسط معاونت پژوهشی وزارتخانه های علوم و بهداشت پیگیري شود.

* به منظور افزایش توجه سیاست گذاران بر استفاده بهینه و مدیریت صحیح سرمایه هاي فکري ضروري است تا در روند احصاي سرمایه فکري کشور، توجه خاص به احصاي سرمایه فکري دستگاه هاي دولتی صورت پذیرد. بدین جهت از سازمان مدیریت و برنامه ریزي درخواست می گردد که اقدام به تصویب و ابلاغ دستورالعمل لازم به دستگاه هاي اجرایی با موضوع الزام به عضویت مشاوران وزرا و روساي سازمان ها در حداقل یک انجمن علمی کنند.

* از سازمان مدیریت و برنامه ریزی درخواست می شود اقدام به تعریف ردیف بودجه مستقل ذیل ردیف های بودجه وزارتخانه های علوم و بهداشت برای کمک مستمر بلاعوض به انجمن های علمی کنند.

* از آنجایی که تمام اعضای هیأت مدیره انجمن های علمی زیرمجموعه دو وزارت عتف و بهداشت بالغ بر ۴ هزار نفر بوده و تمامی این عزیزان به شکل داوطلبانه و غیرانتفاعی فعالیت می کنند، شایسته است این دو وزارتخانه به فراهم سازی برخی تسهیلات ویژه و استقرار مناسب آنان اقدام نمایند.

* از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری درخواست می شود در تمامی کارگروه ها، کمیسیون ها و شوراهای زیرمجموعه آن وزارتخانه، نماینده ای از انجمن های علمی انتخاب نموده و به عضویت درآورند.

* از وزارت علوم درخواست می شود در راستای تحقق پذیری رسیدن به دانشگاه نسل سوم از ظرفیت های بالقوه انجمن های علمی استفاده لازم به عمل آورد.

* با توجه به شرایط نامناسب استقرار نامناسب انجمن های علمی تحت نظارت وزارت عتف در دانشگاه علامه طباطبایی، از وزارت علوم درخواست می شود تا با قید فوریت درخصوص تامین محل مناسب و مورد نیاز جهت استقرار انجمن های علمی اقدام نمایند.

* شورای انجمن های علمی تاکنون پشتیبانی و راهنمایی های لازم از انجمن های علمی درخصوص مالیات، بیمه و ثبت شرکت ها را معمول نموده این اقدام با مساعدت های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری استمرار خواهد داشت.

* از معاونت محترم پژوهش و فناوری وزارت علوم درخواست می شود تا نمایندگان ناظر کمیسیون های انجمن های علمی را به صورت انتخابی از بین اعضای انجمن های علمی تعیین و معرفی کند.

* به منظور تقویت حضور نیروهای متخصص اجرایی در انجمن های علمی از وزارت علوم درخواست می شود که اقدام به تعریف مجوزهای لازم و اجرای طرح سرباز متخصص برای انجمن های علمی کند، همانند سرباز معلم، سربازان سازندگی وزارت جهاد کشاورزي، سرباز شرکت هاي دانش بنیاد، سرباز تعاون و....

* به منظور بهبود مستمر در ارزیابی عملکرد سالیانه انجمن های علمی پیشنهاد می شود تفاهم نامه فی مابین شورای انجمن های علمی ایران و معاونت محترم پژوهش و فناوری وزارت عتف با تأمین موثر منابع مالی توسط آن وزارت هرچه زودتر اجرایی شود.

انجمن های علمی برتر شناخته شدند

همچنین در پایان «ششمین همایش ملی پیشرفت و توسعه علمی کشور» با حضور معاون اول رئیس جمهور، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، رئیس مرکز تحقیقات سیاست های علمی کشور و رئیس شورای انجمن های علمی، از برترین انجمن های علمی ایران تقدیر شد. شرایط انتخاب انجمن های برتر شامل عضویت در شورای انجمن های علمی و کسب رتبه A در جدول ارزیابی عملکرد کمیسیون انجمن های علمی در هفت سال پیاپی و کسب حداقل ۱۲۰۰ امتیاز بوده است.

بر این اساس، در گروه علوم پایه انجمن ریاضی ایران، در گروه فنی و مهندسی انجمن مهندسی حمل و نقل ریلی، در گروه علوم انسانی انجمن حسابداری ایران، در گروه کشاورزی انجمن علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران و در نهایت، در گروه بین رشته ای انجمن مدیریت فناوری ایران شایسته تقدیر شناخته شدند.

همچنین از انجمن های علمی برتر در بخش انجمن های دارای روند رشد نیز تقدیر شد. معیار انتخاب انجمن های برتر در این بخش، عضویت در شورای انجمن های علمی و پنج سال سابقه فعالیت با رشد بدون افت و خیز و 100درصدی بوده است. بر این اساس، در گروه علوم پایه انجمن شیمی ایران، در گروه فنی و مهندسی انجمن هیدرولیک ایران، در گروه علوم انسانی انجمن حسابرسی ایران و در گروه بین رشته ای نیز انجمن انرژی ایران تقدیر شدند.

ارتباط با نویسنده: Ivankaramazof@yahoo.com