سالخوردگی جمعیت در ایران

میانه و میانگین سنی، دو شاخص مهم در شناخت ساختار جمعیتی است و گذار جمعیتی از جوانی به پیری را در جوامع انسانی نشان می دهد. براساس آخرین آمارها، میانه سنی جامعه ایرانی در سال ۹۵ به 30 سال رسیده است که در ادبیات جمعیت شناسی، در مرز بین میانسالی و پیری قرار دارد، اما نکته قابل توجه آن است که جمعیت ایران در این سال به نسبت ابتدای دهه 90، سه سال پیرتر شده است، کما اینکه میانگین سنی جمعیت نیز بیشتر از یک سال افزایش یافته و به بیش از 31 سال رسیده است.

میانه سنی، سنی است که در آن دقیقا نصف جمعیت پیرتر و نصف دیگر در سنین جوان تر از آن قرار دارند. از منظر مطالعات جمعیت شناسی، جمعیتی را که میانه سنی آن زیر ۲۰ سال باشد جوان، جمعیتی را که میانه سنی آن بین ۲۰ تا ۳۰ سال باشد میانسال و جمعیتی را که میانه سنی آن ۳۰ سال یا بیشتر باشد پیر به حساب می آورند. با این تعبیر، جامعه ایرانی در مرز پیری ایستاده است و رو به پیری می رود.

پیرترین و جوان ترین کشورهای جهان را بشناسید

به نظر می رسد که سن و میانه سنی بالا می تواند چالشی واقعی برای اقتصادهای بزرگ جهان و همچنین فرصت و محرکی برای رشد اقتصادی در اقتصادهای کمتر توسعه یافته باشد. در حال حاضر، قاره اروپا بالاترین و قاره آفریقا پایین ترین میانه سنی جمعیت را در جهان دارند. کشورهای آلمان، ایتالیا و ژاپن که از بزرگترین اقتصادهای جهان به لحاظ ارزش تولید ناخالص داخلی اسمی به شمار می روند، هم اکنون در گروه پیرترین کشورهای جهان قرار دارند و پیش بینی می شود تا سال 2050 میلادی، میانه سنی هر کدام از این کشورها 50 سال یا بالاتر از آن باشد. در عین حال، عجیب و حیرت آور نیست که موناکو، شهری کوچک و ثروتمند در جنوب شرقی فرانسه با جمعیت 40 هزار نفری، پیرترین کشور جهان باشد.

در مقابل، بیش از 30 کشور جهان دارای میانه سنی کمتر از 20 سال هستند و بیشتر آنها نیز در آفریقا یا خاورمیانه قرار دارند. البته یک استثنا در این مورد، تیمور شرقی است که کشوری کوچک در مجاورت اندونزی است و دارای میانه سنی 18.9 سال است.

بررسی میانه سنی در مناطق و قاره های جهان، گویای آن است که میانه سنی در آمریکای شمالی 35 سال، آمریکای جنوبی 31سال، آفریقا 18 سال، اروپا 42 سال، آسیا 31 سال و اقیانوسیه 33 سال است. همچنین طبق گزارش اتاق بازرگانی تهران، رتبه های اول تا پنجم جوان ترین کشورهای جهان به ترتیب به نیجر با میانه سنی 15.4سال، مالی با میانه سنی 15.8سال، اوگاندا با میانه سنی 15.8سال، آنگولا با میانه سنی 15.9سال و زامبیا با میانه سنی 16.8سال اختصاص دارد. رتبه های اول تا پنجم پیرترین کشورهای جهان نیز شامل موناکو با میانه سنی 53.1 سال، ژاپن با میانه سنی 47.3 سال، آلمان با میانه سنی 47.1 سال، ایتالیا با میانه سنی 45.5 سال و اسلوونی با میانه سنی 44.5 سال است.

آفریقا جوان ترین و اروپا پیرترین قاره جهان

همانطور که از این آمارها مشخص است، اروپا پیرترین قاره و آفریقا جوان ترین قاره جهان است. جمعیت ژاپن نیز به طور چشمگیری پیرتر از سایر نقاط آسیاست و افغانستان با میانه سنی 18.8 سال، جوان ترین کشور غیرآفریقایی جهان است. موناکو هم در منطقه اروپا، پیرترین کشور جهان با میانه سنی 53.1 سال است. از سوی دیگر، اکثر اقتصادها در منطقه آمریکای شمالی از پروفایل سنی متفاوتی برخوردارند؛ به طوری که میانه سنی در کانادا 42.2 سال، در آمریکا 38.1 سال و در مکزیک 28.3 سال است. بلیز و گواتمالا هم با میانه سنی به ترتیب 22.7 سال و 22.1 سال، جوان ترین کشورهای قاره آمریکا هستند.

میانه سنی مناطق گوناگون جهان نشان می دهد که آفریقا با تفاوت قابل ملاحظه ای جوان ترین قاره جهان است و 41درصد از جمعیت قاره آفریقا جوان و 3درصد از آنها پیر هستند؛ این در حالی است که به طور میانگین، 26درصد از جمعیت جهان، جوان و 9درصد از این جمعیت، پیر هستند. در آمریکای لاتین و کارائیب نیز 26درصد از جمعیت، جوان و 8درصد پیر هستند. در قاره آسیا 24درصد از جمعیت، جوان و 8درصد پیر هستند. در قاره اقیانوسیه، 23درصد از جمعیت جوان و 12درصد از جمعیت پیرند. در قاره آمریکای شمالی هم 19درصد جمعیت جوان و 16درصد از جمعیت پیر هستند و در نهایت، در قاره اروپا تنها 16درصد از جمعیت جوانند، در حالی که 18درصد از جمعیت پیر هستند.

برآوردها نشان می دهد تا سال 2100 میلادی، نزدیک به نیمی از کودکان جهان در محدوده سنی 0 تا 4 سال در آفریقا زندگی خواهند کرد و جمعیت آنها 293 میلیون نفر پیش بینی می شود. انتظار می رود این میزان در سال 2020 برابر با 173 میلیون نفر باشد.

جمعیت ایران به سمت سالخوردگی می رود

چندی پیش، مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار، گزارشی از میانگین و میانه سنی جمعیت استان های کشور منتشر کرد که حاوی اطلاعات جالبی بود. این گزارش مبتنی بر نتایج سرشماری سال 1395 بود و نشان می داد میانه سنی جامعه ایرانی در حال حاضر، به 30 سال رسیده است که یک سال کمتر از میانه سنی منطقه آسیاست. البته این شاخص در سال 1390 برابر ۲۷ سال گزارش شده بود و این یعنی، میانه سنی جمعیت ایران در این بازه زمانی پنج ساله، به اندازه سه سال افزایش داشته و جامعه ایرانی در حال گذار از جوانی به سمت پیری است.

همچنین میانه سنی برای مردان و زنان ایرانی، برابر و برای هر دو برابر با 30 سال است. در مقایسه بین جوامع شهری و روستایی ایران نیز میانه سنی برای مناطق شهری 30 سال و برای مناطق روستایی، دو سال کمتر و حدود 28 سال است؛ این نکته نشان می دهد که مناطق شهری ایران دارای جمعیت پیر و در مقابل، مناطق روستایی کشور، جمعیتی میانسال دارند.

بالاترین میانه سنی در میان استان های کشور هم متعلق به استان گیلان با رقم 34 سال، استان مازندران با 33 سال و استان تهران با 32 سال است. جوان ترین استان های کشور نیز استان سیستان و بلوچستان با میانه سنی 21 سال، استان هرمزگان با میانه سنی 26 سال و استان خراسان جنوبی با میانه سنی 27 سال است.

به عبارت بهتر، در میان استان های کشور، سیستان و بلوچستان کمترین میانه سنی و گیلان، بالاترین میانه سنی را در نیم دهه به خود اختصاص داده است. میانه سنی در استان سیستان و بلوچستان در سال ۱۳۹۵ برابر با ۲۱ سال بوده که به نسبت پنج سال پیش از آن، یک سال افزایش داشته است. از سوی دیگر، میانه سنی در استان گیلان ۳۴ سال گزارش شده که به نسبت سال ۹۰ برابر با ۳ سال افزایش داشته است.

چرا میانگین سنی زنان از مردان کمی بالاتر است؟

اما در مقابل میانه سنی، شاخصی دیگر به نام میانگین سنی وجود دارد که متوسط سن افراد یک جامعه است و از تقسیم مجموعه حاصل ضرب های هر یک از سنین منفرد در فراوانی افراد در آن سن، به کل جمعیت حاصل می شود. گزارش مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار نشان می دهد که میانگین سنی جمعیت ایران در سال ۱۳۹۵، به حدود 31.1 سال رسیده است که در مقایسه با پنج سال قبل از آن، 1.3 سال افزایش داشته است.

در سال ۱۳۹۵ میانگین سنی مردان برابر 30.9 و زنان 31.3 سال بوده است. این میانگین برای هر دو جنس در نقاط شهری به مراتب بیشتر از نقاط روستایی است. میانگین سنی مردان و زنان در نقاط شهری به ترتیب برابر 31.3 و 31.6 سال و در نقاط روستایی 29.7 و 30.5 سال است.

نکته قابل توجه این است که میانگین سنی زنان اندکی از میانگین سنی مردان بالاتر است. این موضوع به دلیل بالاتر بودن امید به زندگی زنان در مقایسه با مردان است و از همین رو انتظار می رود در سال های آتی با افزایش شکاف امید به زندگی میان زنان و مردان ایرانی و زنانه شدن سالمندی جمعیت، فاصله موجود بین میانگین سنی زنان از میانگین سنی مردان همچنان بیشتر شود.

از سوی دیگر، استان های گیلان، مازندران و تهران به ترتیب با 35.5 سال، ۳۴ سال و 33.2 سال بیشترین میانگین سنی جمعیت و استان های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب با 23.5 سال، 27.1 سال و 28.6 سال کمترین میانگین سنی را در بین استان های کشور به خود اختصاص داده اند.

همچنین در میان استان های کشور، البرز بالاترین رشد میانگین سنی را در نیم دهه تجربه کرده است. براساس گزارش وزارت کار، بیشترین رشد میانگین سنی به استان البرز و کمترین آن به سه استان خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و یزد تعلق داشته است. آمار و ارقام نشان می دهد که میانگین سنی استان البرز در سال ۱۳۹۰ برابر با 29.8 سال بوده که در سال ۱۳۹۵ با رشد 2.3سال به 32.8 سال رسیده است. یکی از دلایل افزایش میانگین سنی در استان البرز را می توان مهاجرت معکوس دانست، به این معنا که افراد پس از سن بازنشستگی ترجیح داده اند از کلانشهر تهران به سمت شهر کرج که نزدیک ترین مرکز استان به تهران است، مهاجرت کنند.

این در حالی است که رشد میانگین سنی سه استان خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و یزد از سال ۹۰ تا سال ۹۵ برابر با 0.5سال بوده است. این گزارش نشان می دهد که در این بازه پنج ساله، میانگین سنی در استان خراسان جنوبی از ۲۹ سال به 29.5سال افزایش یافته است. علاوه بر این، در استان سیستان و بلوچستان نیز میانگین سنی از ۲۳ به 23.5 رسیده است. در استان یزد نیز میانگین سنی از 29.4 به 29.9 سال افزایش داشته است.

دلایل مهاجرت درون سرزمینی در ایران چیست؟

سوالی که در این میان به ذهن می رسد، این است که آیا این میانه و میانگین سنی بالا یا پایین در جغرافیای استانی ایران بی دلیل بوده است یا دلیلی برای آن وجود دارد؟ پاسخ این سوال را می توان با متغیر مهاجرت از منظر جامعه شناسی بیان کرد. بررسی های آماری نشان می دهند که رابطه ای قوی بین میزان مهاجرت و متغیرهایی چون رشد جمعیت، نرخ بیکاری، میانگین سال های تحصیل و درصد شهرنشینی برقرار است؛ به طوری که تأثیر متغیرهای رشد جمعیت و نرخ بیکاری از سایر متغیرها بیشتر و اثر این دو متغیر بر میزان خالص مهاجرت چند برابر سایر متغیرها است. بر این اساس، متغیر نرخ بیکاری بر میزان خالص مهاجرت اثر معکوس داشته و متغیرهای رشد جمعیت، میانگین سال های تحصیل و درصد شهرنشینی بر میزان خالص مهاجرت اثر مثبت داشته اند.

بررسی عوامل مهاجرت درون سرزمینی ایران نشان می دهد که استان سیستان و بلوچستان و همچنین استان های هرمزگان و کهگیلویه و بویراحمد به دلیل سطح بالای محرومیت نظیر محرومیت های شغلی، بهداشتی، آموزشی و درمانی و همچنین نامساعد بودن جغرافیا و شرایط آب و هوایی جزو استان های مهاجر فرست محسوب می شوند و همین موضوع ازجمله عواملی است که منجر به پایین بودن میانگین سنی در این استان ها شده است. البته نرخ تولد و زاد و ولد در این استان ها نیز به طور قطع و یقین، یکی از مهم ترین عوامل جوان تر بودن جمعیت در آنها در مقایسه با سایر استان های کشور می تواند باشد. بنا بر اعلام مرکز آمار، هم اکنون کمتر از ۵۰درصد جمعیت در استان سیستان و بلوچستان شهرنشین هستند.

این در حالی است که همچنین مهاجرت پذیری برخی دیگر از استان ها همانند استان های مازندران و گیلان که به دلیل شرایط مناسب اقلیمی و آب و هوایی یکی از اصلی ترین مقصد های مهاجرت معکوس از پایتخت و نواحی با شرایط آب و هوایی نامساعد هستند هم می تواند به عنوان یکی از دلایل مهم و تاثیرگذار در افزایش میانگین سنی این استان ها موثر باشد. هم اکنون بسیاری از متقاضیان مهاجرت معکوس از شهرهای آلوده و صنعتی به شهرهای شمالی، بازنشستگان و سالمندانی هستند که تمایل دارند در شهرهای خوش آب و هوای شمالی سکونت کنند و این عامل به طور قطع، یکی از عوامل موثر در افزایش میانگین سنی در استان های شمالی ایران به حساب می آید.

براساس تعاریف جمعیت شناسی، میانگین سنی، متوسط سن افراد یک جامعه است و از تقسیم مجموع حاصلضرب های هر یک از سنین منفرد در فراوانی افراد در آن سن به کل جمعیت حاصل می شود. بر این اساس، میانگین سنی جمعیت فعلی ایران از نیاز مبرم جامعه ایرانی به تامین مسکن مصرفی حکایت دارد؛ این میانگین سنی نشان می دهد هم اکنون متوسط سنی جمعیت در کشور یعنی جمعیت 31.1 ساله، از آنجا که در سن تشکیل خانواده و ازدواج قرار دارد، ضرورت تامین واحد مسکونی مصرفی در مناطق مختلف کشور را بیش از پیش نمایان می کند.

بنابراین به اعتقاد اقتصاددانان، لازم است سیاست گذاران حوزه مسکن با توجه به این آمارها، سیاست ها و برنامه ریزی منسجم تری را برای پاسخ به نیاز مصرفی مسکن در استان های کشور طراحی و عملیاتی کنند، چراکه متوسط سن جمعیت کل کشور حاکی از قرار گرفتن گروه های زیادی از افراد در فهرست متقاضیان خانه اولی است. پر واضح است که این اطلاعات می تواند به سیاست گذاران کمک کنند تا بتوانند به شکل بهتری به ایجاد تعادل و توازن بین رشد اقتصادی و رشد جمعیتی در سطح استان ها، بهبود و ارتقای استانداردهای زندگی و شغلی در استان های مهاجرفرست و جلوگیری از تمرکزگرایی اداری، سیاسی، اقتصادی در برخی استان های کشور بپردازند.

ارتباط با نویسنده: Ivankaramazof@yahoo.com