ابهام مالکیت در بازار آب

تشخیص هر بیماری کمک بسیار بزرگی به درمان بیمار می‌کند به شرطی که پزشک حاذق بر بالین بیمار باشد و افزون بر تشخیص درد، راه درمان آن را نیز بداند. وضعیت کنونی منابع آبی کشور را می‌توان به بیمار بدحالی تشبیه کرد که هنوز پزشک حاذقی به خود ندیده است. حکیمان و طبیبانی از سر دلسوزی بر بالین این بیمار حاضر شده‌اند و درد را تشخیص داده‌اند اما اطرافیان بیمار از درمانش جلوگیری می‌کنند. گویی همه منتظر چشم فروبستن این بیمار نحیف هستند و مرگش را به نظاره نشسته‌اند.

یکی از تازه‌ترین راهکارهایی که برای حل بحران آب از سوی برخی مسئولان مربوطه ارائه شده تشکیل بازار آب با حضور مردم و ایجاد بازار رقابتی آب است. ایده کلی بازار آب در برخی کشورها مانند آمریکا (ایالت کالیفرنیا)، استرالیا و شیلی اجرا شده و نتایج مثبتی نیز داشته است. در کشور ما تجربه نشان داده در 50 ساله گذشته هرگاه الگوی توسعه‌ای غرب وارد کشور شده، نتایج منفی بسیاری به بار آورده است. این موضوع به‌ویژه در بخش مدیریت سازه‌ای منابع آب که بدون هیچ کم و کاستی در دهه‌های اخیر اجرا شد، تخریب‌های بزرگی پدید آورد.

فروش آب راهکار جدید مدیریت منابع

یکی از نیازهای اصلی برای تشکیل بازار آب، داشتن تشکل‌های قوی کشاورزی و منابع مدیریت آب است. آیا می‌توان به ایجاد بازار رقابتی آب در ایران امیدوار بود درحالی‌که مدیریت دولتی بر منابع آبی کشور حکمفرماست و تشکل‌های قوی و مردم نهاد در این بخش وجود ندارد؟ محمدحسین کریمی‌پور، عضو هیات رییسه اتاق بازرگانی ایران، در این خصوص می‌گوید: با ایجاد بازار رقابتی آب، کاربرانی که اجازه بهره‌برداری مشروع و قانونی آب را دارند، می‌توانند سهم آب‌شان را هر کجا که لازم ببینند مصرف کنند. برای نمونه در کالیفرنیای آمریکا، اگر باغداری فکر کند که کشاورزی برایش سودده نیست و می‌تواند با فروش سهمیه آب خود به ایالت‌های دیگر، درآمد بیشتری کسب کند، می‌تواند آن را بفروشد. گاهی هم این موضوع بر عکس است.

کریمی‌پور در گفت‌وگو با «فرصت امروز» اظهار می‌کند: عده‌ای معتقدند که تشکیل بازار رقابتی آب زمینه را برای ارتقای مدیریت منابع آسیب‌دیده فراهم می‌کند. در این بازار آزاد، دارندگان سهمیه مجاز آب می‌توانند سهم خود را به مصرف‌کنندگان دیگری بفروشند یا اینکه خودشان مصرف کنند. تشکل‌ها نیز بر سهمیه‌های آب و مصرف آن نظارت می‌کنند و چون خودشان هم بهره‌بردار و هم دارای منافع هستند، قانون نیز به آنها قدرت خاصی می‌دهد تا نظارت‌ها براساس آن انجام شود.

بازار آب منافع سهامداران را تامین می‌کند

وی ادامه می‌دهد: به این ترتیب بازار فروش آب فضای پیچیده‌ای نیست. در این بازار، رقابت آب ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌کند. همچنین کنترل‌ها آسان‌تر است و در نتیجه از منابع آبی نیز محافظت می‌شود. این نقطه برد - برد است که کشاورز آزاد باشد در یک سال کشت و کار کند یا سهم آب مصرفی خود را به باغ مجاور یا کارخانه‌ای بفروشد و ارزش افزوده بیشتری ایجاد کند. کریمی پور تاکید می‌کند: بازار آب بیشترین منافع دارندگان سهم آب را تضمین می‌کند، اما ایجاد آن در کشور نیازمند زیرساخت‌ها و شرایط خاصی است که اگر اجرا نشود و بازار آب شکل بگیرد، بر سر جرعه‌های باقی مانده منابع آبی کشور نزاع‌هایی در می‌گیرد که یک سر آن وزارت نیرو خواهد بود.

بازار آب، تقاضا را کاهش می‌دهد

انوش نوری اسفندیاری، عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب که موافق تشکیل بازار آب در ایران است، به «فرصت امروز» می‌گوید: وزارت نیرو نیز در پی اجرای این طرح است. اگر زمینه‌ها و زیرساخت‌های تشکیل بازار آب فراهم شود، شدت تقاضا برای آب کاهش می‌یابد. گرچه اکنون مردم به‌صورت غیر‌رسمی نیز اقدام به این کار می‌کنند و اگر به‌صورت قانونی انجام شود، می‌تواند به ایجاد اشتغال و تولید بیشتر بینجامد.

با این تفاسیر آیا می‌توان حقوق آب را در کشوری که مدیریت منابع آب قانونا به دولت و حکومت تعلق دارد، تغییر داد؟ کریمی‌پور، رییس پیشین کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران، در این باره می‌گوید: شوربختانه در سال‌های اخیر اشتباهاتی را در قوانین آب مرتکب شده‌ایم و کشاورزان را از دارنده آب به بهره‌بردار موقت تبدیل کرده‌ایم. همچنین دولت را مالک منابع آبی کردیم و به همین دلیل بهره‌برداران می‌گویند چون آب مال دولت است پس تا می‌توانیم بیشتر برداشت کنیم. این تغییرات از قانون سال 47 آغاز و با قانون توزیع عادلانه آب در سال 62 تکمیل شد و تجاوزهای واضح به حقابه‌های کشاورزان شکل گرفت. این در حالی بود که کشاورزان هم نسبت به این تجاوزهای واضح واکنش نشان ندادند.

تمرکز سرمایه‌گذاری‌ها در بخش زیرساخت‌ها

اسفندیاری، مشاور بخش بررسی‌های اقتصادی شرکت مهاب قدس، طرح بازار رقابتی آب را یک طرح غیر‌سازه‌ای می‌داند و می‌افزاید: این طرح غیر‌سازه‌ای می‌تواند کمک کند تا بدون نیاز به منابع آب جدید، تولید کرد. وی ادامه می‌دهد: برای تشکیل چنین بازاری باید ابتدا حقوق آب شکل بگیرد و سرمایه‌گذاری‌ها روی ایجاد زیرساخت‌ها متمرکز شود. اگر زیرساخت‌ها ایجاد و مسائل حقوقی آن کنترل نشود، پیامدهای ناگواری به همراه خواهد داشت. وی تاکید می‌کند: برای این کار نیاز به تشکل‌های قوی داریم و دولت باید متوجه شود که به‌تنهایی نمی‌تواند بر منابع آب مدیریت کند و مردم هم باید به دولت اعتماد کنند. برای تشکیل بازار آب در کشور، افزون بر ایجاد زیرساخت‌های لازم، باید ابتدا مذاکراتی انجام شود و سپس اقدام کرد.

دولت و حاکمیت مالک منابع آبی

مهدی میرزایی، کارشناس مدیریت منابع آب، تشکیل بازار رقابتی آب در ایران را با توجه به قوانین مصرح کشور امکان‌پذیر نمی‌داند و به «فرصت امروز» می‌گوید: این برنامه هم مانند سایر برنامه‌های وارداتی بدون در نظر گرفتن جوانب اجرایی آن در کشور است. شاید چنین بازاری در کشوری مانند آمریکا اجرا شده و نتایج مثبت داشته اما باید دید که قوانین آب در آمریکا و ایران یکسان است؟

بازار روی آب تایلند، ۸۰ کیلومتری جنوب غربی بانکوک

وی با اشاره به قانون توزیع عادلانه آب ایران، تصریح می‌کند: در این قانون، صراحتا حکومت و دولت صاحبان اصلی منابع آبی کشور نامیده شده‌اند در این صورت چه کسی می‌تواند از حق فروش سهم آب صحبت کند؟ به این ترتیب عملا قادر به خریدوفروش آب و تشکیل بازار آن نخواهیم بود و دست و پای ما بسته است. این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: اساسا وارد شدن به موضوع فروش آب با توجه به مسائل شرعی و فقهی که در قوانین آب کشور موجود است، شدنی نیست و نمی‌توانیم حقابه‌ها را بفروشیم مگر اینکه قوانین آب در کشور تغییر کنند.