ارگانیک؛ گم‌شده میان برنامه‌های خرد و کلان کشاورزی

تولید محصولات سالم و ارگانیک و نقش آن در تأمین سلامت جامعه از چنان اهمیتی برخوردار است که بسیاری از کشورها پس از حدود پنج، شش دهه استفاده گسترده از کود و سم شیمیایی، تولید ارگانیک را در اولویت کاری خود قرار داده‌اند. ارگانیک، محصول نوپای کشاورزی در ایران است، اما همچنان دولت برنامه موفقی برای حمایت از رشد و توسعه آن ندارد.  گرچه توجه به تولید محصولات سالم و ارگانیک در برنامه پنجم توسعه اقتصادی لحاظ شده و تا پایان برنامه قرار است رشد 25 درصدی را شاهد باشد اما همچنان دولتمردان به این مبحث بسیار مهم و جهانی، التفات لازم را ندارند و ارگانیک در میان انبوهی از مسائل خرد و کلان کشاورزی گم شده است.  

به تأیید بسیاری از متخصصان و پزشکان و حتی دستگاه‌های مربوط به سلامت و بهداشت، آمار بیماران سرطانی به‌ویژه سرطان گوارش در کشور رو به افزایش است و دولت به‌عنوان حافظ سلامت و بهداشت جامعه باید در تولید محصولات سالم سرمایه‌گذاری کرده و از صنعت ارگانیک حمایت کند.

***

پاسخگویی به انتظارات در عرصه سلامت غذا نیاز به سرمایه‌ دارد

محمدرضا رضاپناه، مدیر قطب علمی کشاورزی ارگانیک و عضو هیات مدیره TIPI

کشاورزی ارگانیک نه‌تنها از دیدگاه متخصصان مربوط، بلکه گاه توسط غیرمتخصصان نیز مورد ارزیابی و حتی قضاوت قرار می‌گیرد که افراط و تفریط‌هایی‌ در بر دارد و اذهان را مشوش یا خسته می‌کند. گاه یک مقایسه ساده می‌تواند به جای تبیین ضرورت و بحث‌های دشوار، جایگاه‌ها و مسیر آینده را روشن کند و در میان انبوه پرسش‌های اصولی و حتی بی‌مورد، میانبری منطقی برای جبران مافات باشد. شاید برای همین است که همواره در حال مقایسه کردن، مقایسه شدن، امتحان دادن و امتحان گرفتن هستیم. 

از تجربه‌های خوب و بد ترکیه، مصر، امارات، عربستان و لبنان می‌توان درس‌هایی گرفت تا حافظ جایگاه خاص و انگیزه‌های اصولی این حرکت در کشور و منطقه باشیم؛ لبنان که با فقط یک مؤسسه گواهی‌کننده خود، در نبود ایرانی‌ها، در بازارهای منطقه‌ای نفوذ کرده و صادرات آنها، حتی به اربیل عراق هم رسیده است. ترک‌ها که میزبان کنگره بین‌المللی ارگانیک در سال 2014 بودند و خود را تا ردیف دهمین کشور مطرح از نظر تعداد تولیدکننده ارگانیک بالا آورده‌اند، نظم نوینی را که بین حدود 50هزار کشاورز، فروشنده و تاجر ایجاد کرده‌اند به رخ رقبای منطقه‌ای می‌کشند. تجارب تلخ مصر در بی‌اعتمادی عمومی و بین‌المللی در این خصوص و سوءاستفاده رقبا را تجربه نکنیم. قطب علمی کشاورزی ارگانیک تمامی علاقه‌مندان را به رعایت اصول و اهداف اولیه این حرکت دعوت می‌کند و گفت‌وگوی اصولی را شرط رشد و بقای این نهال در کشور و منطقه می‌داند تا نظم و نظام لازم به‌طور اصولی فراهم آید. آیا این مهم، بدون ساختارسازی، حرکت منظم و منسجم در این زمینه که به طبیعت و اخلاق ما گره خورده، ممکن است؟ آیا بدون اتاق فکر واقعی برای این جنبش‌های تجربه شده ادامه کار اصولی خواهد بود؟ سهم کشور ما از حدود 35میلیون هکتار کشاورزی ارگانیک و حدود 40 میلیون هکتار اراضی طبیعی ارگانیک در جهان چقدر است؟ شوربختانه نه‌تنها در حد متوسط جهانی نیستیم بلکه ساختارهای لازم آن‌را نیز فراهم نکرده‌ایم. این در حالی است که برای کشت و کار حدود 180 میلیون هکتار محصولات کشاورزی تراریخته در دنیا، ساختارهای متعدد با سرمایه‌گذاری‌های سنگین این سطح 5درصدی کشاورزی جهان را هدایت می‌کنند.

در کشورما نیز سال‌هاست با پژوهشکده‌های متعدد، بودجه‌های نسبتا خوب، اعزام بورسیه‌ها و ایجاد ساختارهای متنوع، بیوتکنولوژی و حتی تحقیق و توسعه در زمینه محصولات کشاورزی تراریخته تقویت شده و می‌شود اما برای ساختارهای لازم ملی و منطقه‌ای نظام ارگانیک بودجه‌ای در نظر گرفته نشده‌ است. این در حالی است که برنامه راهبردی کشاورزی ارگانیک به تایید وزیر نیز رسیده است. امید است هرچه سریع‌تر در این خصوص تصمیمات مناسبی اتخاذ شود تا شاید جبران مافات شود.

در حال حاضر، 15 هزار نفر در زمینه‌های مختلف پژوهش‌های بیوتکنولوژی فعالیت موظف و منسجم در کشور دارند، بر همین اساس این سرمایه‌گذاری مادی و معنوی که از چند دهه گذشته رشد چشمگیری داشته، آورده مادی و معنوی قابل توجهی را برای کشور در برداشته و دارد. انتظار می‌رود چه تعداد به‌طور منسجم و موظف در زمینه‌های متنوع پژوهش‌های ارگانیک در کشور فعالیت کنند؟ یک‌سوم یا یک‌هزارم برآورد فوق‌الذکر؟ متأسفانه، هیچ‌کدام! حال قضاوت بفرمایید که این اندیشه در کجای مرز بودن یا نبودن قرار دارد. چرا؟ علل و انگیزه‌ها چیست؟ هر کدام از ما چه وظایفی در برابر آن داریم؟

ضروری است سایر نهادهای اجتماعی نیز این خلأ را متذکر شوند و احصا و مطالبه کنند تا حداقل یک نهاد پژوهشی قوی و مستقل توان محور قرار گرفتن در این حرکت کشوری و چه‌بسا منطقه‌ای را داشته باشد. پاسخگویی به انتظارات داخلی و خارجی در عرصه سلامت غذا موضوع مهمی است که نیاز به سرمایه‌گذاری مادی و معنوی لازم و کافی خود را دارد. آیا یک نظام ارگانیک شبه‌آفریقایی وابسته و صرفاً برای صادرات به کشورهای منطقه کفایت می‌کند؟ یا یک نظم و نظام بالنده و اخلاق‌محور با لحاظ شرایط مذهبی منطقه نیاز داریم؟ قطعاً نقش رسانه در بازکردن شرایط برای این سلسله گفت‌وگوهای عالمانه و نه باشائبه اهمیت دارد و مأجور خواهد بود. توصیه اینیشتین را نیز در نظر داشته باشیم که راه‌حل عبور از مشکلات را از ایجادکنندگان مشکلات طلب نکنیم!

اگر بخواهیم محصولات ارگانیک را به‌طور مختصر شرح دهیم تا از سوءتفاهم‌های معمول رها شویم، شاید بهتر باشد تفاوت آن‌را با محصولات طبیعی یادآور شویم؛ موضوعی که شوربختانه در بیانات و مکتوبات لحاظ نشده و مشکل‌ساز شده ‌است. محصولات ارگانیک در نظام ارگانیک حتی از قبل تولید تا تجارت در حال مراقبت و رعایت اصول اکولوژیک و سلامت، منصفانه ثبت و ضبط می‌شوند و عمدتا توسط گواهی‌کننده معتبر بین‌المللی یا محلی گواهی شده‌اند. پس نظام کشاورزی ارگانیک فقط عدم مصرف سم و کود شیمیایی نمی‌تواند باشد.
کشاورزان و علاقه‌مندان ارگانیک باور دارند همان‌گونه که جنگل با رعایت اصول طبیعت بارور و شاداب بدون سم و کودشیمیایی به حیات خود ادامه می‌دهد، می‌توان با تدابیر و تمهیداتی خاک اراضی کشاورزی را تقویت کرد تا معتاد کودهای شیمیایی نباشد. برای مثال آقای بلندنظر در باغی در قم، سبکی را ارائه کرده که رسانه‌ها باید بیشتر به آن توجه کنند تا باورهای ملی حتی نسبت به خاک در قم اصلاح شود.

***

دولت تدبیری برای حمایت ندارد

رضا نورانی، رییس انجمن ارگانیک ایران و رییس کنفدراسیون صادرات

در تولید محصولات ارگانیک هنوز دولت به‌صورت جدی و عملی وارد گود نشده و تنها بخش‌خصوصی به آن پرداخته است. در همین راستا انجمن ارگانیک در اتاق بازرگانی ایران شکل گرفت. اکنون پس از گذشت 10 سال از شکل‌گیری انجمن ارگانیک ایران، دولتمردان نیز به اهمیت آن واقف شده‌اند و این تغییر رویه در کشور و جهان دیده می‌شود. ما در سال 85 تنها یکی‌دوقلم محصول ارگانیک که گواهی صادرات گرفته بود، داشتیم و جایگاهی در جهان نداشتیم اما پس از 10 سال تلاش تولیدکنندگان داخلی و انجمن ارگانیک، با برگزاری نمایشگاه‌های داخلی و خارجی، توانستیم محصولات ارگانیک ایران را به دنیا معرفی کنیم. تا سال 85 حتی دانشگاه‌های ما نمی‌دانستند ارگانیک چیست اما حالا این موضوع مهم و جهانی در دانشگاه‌های ما نیز به خوبی جا افتاده است.

تولید محصولات ارگانیک کار دشوار و پیچیده‌ای نیست و در گذشته‌های نه‌چندان دور هم نیاکان ما این کار را انجام می‌دادند و ناخودآگاه ما یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات ارگانیک در دنیا بودیم. شوربختانه در دهه‌های اخیر به دلیل استفاده از فرهنگ توسعه‌ای و مصرفی غرب که بدون مطالعه و همسو با نیازهای افزایش جمعیتی برای تأمین غذای آنها در کشور ایجاد شد، کشاورزی ارگانیک ما نیز از بین رفت. کشاورزان ما برای تولید غذای بیشتر برای جمعیت رو به رشد، به استفاده از کود و سم شیمیایی روی آوردند و این روند ناخوشایند و تخریبی در کشور جا افتاد و دولت‌های گذشته نیز بر آن صحه گذاشتند. تخصیص یارانه به کود و سم شیمیایی یکی از رویه‌های نادرستی بود که اتخاذ شد اما خوشبختانه یارانه به سموم شیمیایی حذف شد.

یکی دیگر از چالش‌ها در این بخش این است که هنوز هیچ دستگاه یا سازمانی زمین‌های کشاورزی را نیازسنجی نکرده تا برمبنای نیازهای خاک، مصرف کودی تعیین شود. به همین دلیل کشاورزی ما به سمت تولید بیشتر با استفاده از کودهای شیمیایی رفت. امروزه دنیا دیگر کودهای شیمیایی را مانند گذشته توصیه و مصرف نمی‌کند و جوامع پیشرفته به تولید محصولات سالم و ارگانیک بدون کود و سم شیمیایی روی آورده‌اند.

در تولید محصولات ارگانیک چهار اصل باید رعایت شود تا سلامت محیط‌زیست و خرده‌مالکی را پویاتر کند. نخستین اصل، سلامت است و این اصل برای ما حیاتی شده و جامعه با مشکلات بسیاری در زمینه سلامت روبه‌روست. اصل دیگر در این بخش، بوم‌شناسی و رعایت اکولوژیکی و تأثیر جانداران بر محیط و اثر متقابل آن است. این اصل بر حفظ محیط‌زیست تأکید دارد. اصل سوم مراقبت از محیط‌زیست و آلوده نکردن است. اصل چهارم در تولید محصولات ارگانیک انصاف و جوانمردی است. اینکه تولیدکننده‌ای در تولید محصولات سالم تقلب نکند، دروغ نگوید و آنچه تولید می‌شود برای سلامت مردم باشد.

به هر روی کشاورزی ارگانیک اکنون یکی از اصولی است که سلامت جوامع را تأمین می‌کند و در نتیجه مکانیسم بدن هم با استفاده از مواد‌غذایی ارگانیک، سلامتی‌اش حاصل می‌شود. دنیا اکنون برای تأمین سلامت جامعه به سمت تولید محصولات ارگانیک رفته و نام ایران هم در رنکینگ جهانی ثبت شده است. ایران یکی از تولیدکنندگان ارگانیک در سطح پایین جهانی است و این جایگاه برای ما قابل قبول نیست.با توجه به توانمندی‌های ایران می‌توانیم بیشترین محصولات ارگانیک را تولید کنیم اما تا زمانی که سیاست‌های دولت مبتنی بر دادن یارانه به کودهای شیمیایی باشد و از سوی دیگر تولید محصولات ارگانیک هیچ حامی و بودجه‌ای نداشته باشد، به این جایگاه دست نخواهیم یافت. 

پرسش اینجاست که با توجه به مشکلاتی که در بخش سلامت جامعه با آن روبه‌رو هستیم چرا دولت کمکی به تولید محصولات ارگانیک نمی‌کند؟ کمک‌های زیربنایی به تولید ارگانیک می‌تواند مشوقی باشد برای کشاورزان و تولیدکنندگان محصولات غذایی و مردم نیز از آن استقبال بیشتری خواهند کرد. باید از صنعت ارگانیک حمایت شود و بخش‌خصوصی به‌تنهایی نمی‌تواند و بودجه‌ای هم ندارد. دولت می‌تواند در این زمینه نقش حمایتی خود را ایفا کند و رشد و توسعه ارگانیک را یکی از اصول اساسی خود قرار دهد.

ما به دولت‌ها به‌ویژه دولت یازدهم که قرار است با تدبیر هم باشد، توصیه می‌کنیم حالا که کار اساسی را انجمن ارگانیک انجام داده، راه‌های بین‌المللی باز شده و فدراسیون جهانی ارگانیک در ایران شعبه دارد، برنامه توسعه ارگانیک را در سیاست‌های اصلی خود قرار دهد و برای آن بودجه تعیین کند. از دولت تدبیر و امید انتظار می‌رود که اصول سلامت جامعه را توسعه دهد و دست‌کم 10درصد نقدینگی کشور را در بخش ارگانیک برای حفظ سلامت جامعه سرمایه‌گذاری کند. بی‌تردید نتایج عجیب و غریبی (مثبت) در کشور به دست خواهد آمد. ارگانیک صنعتی است که سلامت جامعه را تأمین می‌کند و دولت باید از آن حمایت کند.