طرح‌های احیا روی میز اجرا یا نقد؟

طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای، نسخه‌ای است که در دهه‌های اخیر برای جبران کم‌آبی یا بی‌آبی برخی مناطقی که دچار خشکی شده یا برای تأمین آب بخش‌های صنعتی و شهری بزرگ پیچیده می‌شود. این تجویز درمانی ناکارآمد به باور بسیاری از کارشناسان بین‌المللی آب در جهان خطرناک است و تخریب‌های زیست‌محیطی زیادی به همراه دارد.

نتایج اجرای این طرح‌های ناکارآمد در برخی از حوضه‌های آبریز مانند زاینده‌رود به‌خوبی هویداست و طرح انتقال بهشت‌آباد یکی از نمونه‌هایی است که افزون بر تخریب زیست‌محیطی، پیامدهای اجتماعی و امنیتی نیز به دنبال داشته است. اما در حوضه آبریز دریاچه ارومیه که با داشتن چند رودخانه مانند زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه‌رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا (همگی به این دریاچه سرازیر می‌شوند)، طرح‌های انتقال آب میان‌حوضه‌ای آغاز شده است.

انتقال آب از خزر طرحی رد شده اما در دست مطالعه!

ستاد احیای دریاچه ارومیه در زمینه انتقال آب بین‌حوضه‌ای سه طرح را مطرح کرده بود که پروژه انتقال آب از دریای مازندران تأیید نشد و طرح‌های دیگر نیز در دست مطالعه قرار دارند. البته با اینکه کارشناسان ستاد احیای ارومیه طرح انتقال از دریای مازندران را نپذیرفته‌اند اما وزارت نیرو جداگانه و با استفاده از کارشناسان خارجی سرگرم مطالعات این طرح است. طرح دیگر، انتقال آب رودخانه مرزی زاب در کردستان است. حدود 35 کیلومتر از این پروژه نیاز به حفاری دارد که قرار است کار حفاری از همین ماه (شهریور) آغاز شود.

دریاچه وان به ارومیه آب می‌دهد؟

یکی دیگر از طرح‌هایی که در این حوضه مطرح شده و گویا در مرحله مطالعات مقدماتی است، طرح انتقال آب از دریاچه وان ترکیه است. این طرح که کمی عجیب به نظر می‌رسد هم‌اکنون در ستاد احیای دریاچه ارومیه قرار دارد و در صورت تأیید مراحل اجرایی آن آغاز خواهد شد.

دریاچه نمکی وان که بر اثر فعالیت‌های آتشفشانی شکل گرفته 120 کیلومتر طول و 80 کیلومتر عرض دارد و میانگین ژرفای آن به 171 متر می‌رسد. این دریاچه شور در شهر وان و در جنوب غرب ترکیه واقع شده است. عیسی کلانتری، دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه درخصوص این طرح به «فرصت امروز» می‌گوید: انتقال آب از دریاچه وان ترکیه به دریاچه ارومیه در ستاد احیا در دست بررسی قرار دارد و اگر مطالعات زیست‌محیطی و بایولوژیکی مثبت باشد، برنامه‌های اجرایی آن انجام خواهد شد.

طرحی که قابلیت اجرا دارد

مشاور معاون اول رییس‌جمهوری در امور آب، کشاورزی و محیط‌زیست، این طرح را در صورت مثبت بودن نتایج زیست‌محیطی قابل اجرا می‌داند و می‌افزاید: دریاچه وان ترکیه سرریز آب دارد و به دلیل اختلاف ارتفاع 300 متری و شرایط بی‌هوازی، این طرح از قابلیت اجرایی مناسبی برخوردار است. کلانتری مزیت دیگر این طرح را فاصله نسبتا کوتاه دو دریاچه دانسته و می‌گوید: مسافت 160 کیلومتری دریاچه وان تا ارومیه، امکان اجرای طرح را بیشتر می‌کند. چنانچه گفته‌ام این طرح مقدماتی است و هنوز مطالعات آن کامل نشده است.

انتقال بین‌حوضه‌ای فاجعه‌بار و هزینه‌بر

طرح‌های انتقال بین‌حوضه‌ای آب به دلایل زیست‌محیطی و پیامدهای اجتماعی که به بار می‌آورند، تقریبا در جهان منسوخ شده و غیرکاربردی به حساب می‌آیند. با این همه اما مدیریت سازه‌ای گویا نمی‌خواهد دست از سر منابع آبی ما بردارد و ساخت‌و‌سازها همچنان در این بخش ادامه دارد. فاطمه ظفرنژاد، کارشناس بین‌المللی و پژوهشگر توسعه پایدار و مدیریت آب در گفت‌وگو با «فرصت امروز»، با بیان این مطلب چنین طرحی را مانند همه طرح‌های انتقال آب فاجعه‌بار توصیف و اظهار می‌کند: طرح‌های انتقال حوضه‌ای کاملا غلط و منسوخ شده است آن هم انتقال بین‌حوضه‌ای از یک کشور دیگر! حتی اگر ترکیه هم با آن موافقت کند، بازدهی آن نسبت به هزینه‌های بسیار سنگین آن پایین است.

انتقال آب از ماه و مریخ به ارومیه در آینده!

نویسنده كتاب «توسعه پایدار و مدیریت آب در ایران»، تأکید می‌کند: چنین طرح‌هایی نشان می‌دهد که کارگروه احیای دریاچه ارومیه دچار تشتت ذهنی شده و افکار و طرح‌های عجیب از خود بروز می‌دهند.طرح‌هایی مانند انتقال آب از خزر و خلیج‌فارس و مانند اینها. با این حساب باید منتظر طرح‌های عجیب‌تری در آینده باشیم مانند طرح انتقال آب از کره ماه و مریخ و غیره! این کارگروه تنها کاری که نمی‌کند احیای حقیقی دریاچه ارومیه است.

وی تأکید می‌کند: این تصمیم‌های نادرست نشان می‌دهند که کارگروه احیای دریاچه ارومیه پول‌ها را به بدترین شکل خرج می‌کند و دلایل خشکیدگی ارومیه را آسیب‌شناسی نکرده است. به همین دلیل به راهکارهای مقطعی و ریخت و پاش‌های بودجه‌ای بدون اثر و فایده چسبیده‌اند.

60سد در حوضه دریاچه ارومیه

ظفرنژاد این طرح را مانند طرح انتقال آب از زاب بی‌نتیجه دانسته و می‌گوید: همان‌گونه که انتقال آب از زاب دردی از ارومیه دوا نمی‌کند و آبی به دریاچه سرازیر نمی‌شود، طرح وان هم برای ارومیه آبی در بر نخواهد داشت و دریاچه را احیا نخواهد کرد. در وهله نخست کارگروه باید دلایل خشکیدگی دریاچه را آسیب‌شناسی کند. علت اصلی خشک شدن ارومیه ساخت حدود 60 سد در این حوضه کوچک آبریز است که آب آنها به مصارف غیرمولد شهرها رسیده و مسئولان با گشاده‌دستی حقابه ارومیه را برای صنایعی که نابجا مستقر شده‌اند، خرج کرده‌اند.

این کارشناس بین‌المللی آب، به یکی از این طرح‌های انتقال آب اشاره و اظهار می‌کند: بزرگ‌ترین کانال انتقال آب در خاورمیانه، کانال انتقال آب از زرینه‌رود به تبریز است که برای مصارف صنعتی و شهری تبریز استفاده می‌شود. این برداشت‌های نادرست و مدیریت غلط آب بوده که ارومیه را با 60 سد خشکانده است. این برداشت‌های نامناسب باید برچیده شود تا دریاچه ارومیه جان بگیرد. مهندسی معکوس تنها راه نجات ارومیه است.
مهندسی معکوس و مدیریت نرم‌افزاری تنها راه احیا

وی ادامه می‌دهد: مدیریت غیرسازه‌ای و برنامه‌ریزی در حوضه‌های آبریز و آبخیزداری و مدیریت نرم‌افزاری اکولوژیک مبتنی بر بوم‌شناسی با شاخه‌های گسترده آن (زمین و خاک، اقلیم، گونه‌های زیستمندان و انسان و فرهنگ) راهکارهای اصلی برای احیای ارومیه است و مدیریت منابع آب در کشور است. بنا بر این مدیریت بوم‌شناسی نرم‌افزاری دریاچه ارومیه را احیا می‌کند نه مدیریت سازه‌ای که دریاچه را به این روز انداخته است.

پژوهشگر بین‌المللی توسعه پایدار و مدیریت منابع آب، تصریح می‌کند: با این طرح و برنامه‌هایی که از کارگروه نجات دریاچه ارومیه تاکنون دیده و شنیده ایم، امیدی به احیا نداریم. دست آخر هم جز هزینه‌های سنگینی که روی دست ملت مانده و بودجه محدود مملکت صرف کارهای بیهوده شده، آبی به دریاچه سرازیر نمی‌کند. ستاد احیا از پس این کار بر نمی‌آید و شوربختانه نظر کارشناسان مستقل را هم نمی‌پذیرد. طرح‌هایی که در این ستاد در دست بررسی و اجراست، همچنان مهندسی ابلهانه‌ای را پیگیری می‌کند که در دنیا منسوخ شده است اما گران‌قیمت و پرهزینه‌اند و منافع عده‌ای فرصت‌طلب را به خوبی تأمین می‌کند.

ستاد احیا فرصت‌سوزی می‌کند

ظفرنژاد باز هم تأکید می‌کند: این ساخت‌و‌سازها برای شرکت‌های مهندسی سودهای فراوانی دارد و کسی به فکر احیای ارومیه نیست. طرح انتقال آب میان‌حوضه‌ای آن هم از یک کشور دیگر بی‌خردی کامل است که انگیزه‌های مالی پشت آن وجود دارد. وی با طرح این پرسش که قرار بود تمامی تصمیم‌ها در ستاد احیای ارومیه شفاف‌سازی و خبر‌رسانی شود پس چرا چنین تصمیم‌های خطرناکی پشت درهای بسته گرفته می‌شود، افزود: شوربختانه تصمیم‌های این‌چنینی و مهم، محرمانه و بدون مشارکت مردم و سمن (NGO)‌ها گرفته می‌شود و ما اخطار می‌کنیم که این راه درستی نیست. این فرصت‌سوزی در احیای دریاچه ارومیه است.

وی ادامه می‌دهد: تاکنون میلیاردها تومان صرف احیای دریاچه شده بدون اینکه آبی برای آن داشته باشد. بدون هیچ دودلی باید گفت که این طرح‌ها و برنامه‌های مقطعی و غلط ارومیه را نجات نمی‌دهد و تنها خشم و نارضایتی مردم منطقه را به دنبال خواهد داشت. خطر بزرگی امنیت منطقه و کشور را تهدید می‌کند و بهتر است آقایان به پیامدهای این تصمیم‌ها هم فکر کنند.