همزیستی جنگ و اقتصاد / اگر کبوتر صلح بازگردد...

به مناسبت 21 سپتامبر، روز جهانی صلح، پیامد های اقتصادی جنگ های اخیر در دنیا را بررسی می کنیم. جنگ، یا به طور کلی خشونت همواره نقش عمده ای در روابط اجتماعی ایفا کرده است. جنگ، این پدیده اجتماعی تاریخی، فرآیندی است که به موجب آن یک نهاد اجتماعی مثلا یک کشور، به شکلی فیزیکی یا حتی نمادین با هدف حصول اطمینان از اینکه نهادی دیگر در جهت تامین منافع آن است یا خیر به جریان می افتد.

این فرآیند، دفاع از منافع مختلفی از جمله سیاسی، اقتصادی، ارضی، مذهبی و... است. اما دلیل جنگ هر چه که باشد، هرگز از اقتصاد جدا نبوده و کشور های قدرتمند در زمینه امور جنگی، همیشه کشور های ثروتمندی بوده اند. اقتصاد همیشه به عنوان یک ابزار در خدمت جنگ بوده است. امروزه می دانیم که پیامد های جنگ فقط نظامی نیست.

به گفته ژان فرانسوا، نویسنده کتاب «جنگ و اقتصاد» نقش اقتصاد در فرآیند جنگ، غیر قابل انکار است. با این حال و با وجود شواهد غیر قابل انکار و همیشگی تعامل میان موضوع جنگ و اقتصاد، به نظر می رسد تمرکز روی رابطه میان جنگ و اقتصاد طی دو دهه گذشته اهمیت بیشتری پیدا کرده است. همان طور که پیش تر اشاره شد، اقتصاد ابزاری در خدمت جنگ است. جنگ یا آمادگی برای جنگ  به معنای سرمایه گذاری، تولید موثر و پیدا کردن راهی برای تامین مالی این فرآیند است.

در واقع این آمادگی همان سیاست دفاعی در زمان صلح است. کارشناسان با هدف روشن ساختن رابطه میان جنگ و اقتصاد، روی صنعت سلاح و تجهیزات نظامی متمرکز شده اند. این در حالی است که دنیا در شرایط نابسامانی به سر می برد و در هر گوشه آن شاهد نزاع و درگیری میان احزاب،  کشور ها و گروه ها هستیم. چه در یمن، چه در سوریه و چه در داخل کلمبیا که به تازگی جنگ داخلی پایان گرفته است جنگ، هرگز در تاریخ سازنده نبوده است. غیر  از تلفات انسانی و نادیده گرفتن حقوق بشر که همیشه از سوی فعالان حقوق بشر نکوهش شده و مورد سرزنش قرار گرفته است، خسارات اقتصادی و تاثیرات جهانی آن غیر قابل چشم پوشی است.

اگر صلح بود...

امروز، رشد اقتصادی دنیا رو به کاهش است، حتی در خاورمیانه و شمال آفریقا رشد اقتصادی در سال 2015، کاهشی 2.5درصدی داشته که چندان خوش بینانه نیست. به عقیده کارشناسان اقتصادی، از دلایل اصلی این کاهش رشد جهانی، جنگ هایی که در گوشه و کنار دنیا به وقوع پیوسته، حملات تروریستی و سقوط قیمت نفت است.

علاوه بر اینها، ادامه تنش های اخیر بین عربستان سعودی و ایران نه تنها می تواند هزینه های نظامی را به خصوص برای این دو کشور و متحدان آنها افزایش دهد، بلکه می تواند شکنندگی اوضاع سیاسی و اقتصادی این منطقه جغرافیایی را از نظر سرمایه گذاری، گردشگری و تجارت افزایش دهد.

قیمت نفت، به احتمال زیاد پایین خواهد ماند. هر بشکه نفت زیر 30 دلار (در ماه ژانویه سال2016) معامله می شود که تنها یک سوم از سطح مورد نیاز برای تامین بودجه ملی صادر کنندگان اصلی نفت (کشور های خاورمیانه و شمال آفریقا) را تامین می کند. با این قیمت، بودجه کشور های صادرکننده نفت خاورمیانه و شمال آفریقا، به طور کامل تامین نمی شود و با کسری بودجه مواجه می شوند.

عربستان سعودی سال 2016، علاوه بر 110 میلیارد دلار سال گذشته، نزدیک به 55 میلیارد دلار بودجه کم آورد که اگر این کشور هزینه های خود را کاهش ندهد، تا پایان دهه ذخایر ارزی خود را به طور کامل از دست می دهد. واردکنندگان نفت منطقه، عمدتا تحت تاثیر درگیری ها و جنگ های داخلی یا ناامنی ناشی از حملات تروریستی یا هر دو هستند، چرا که عواقب این ها برای شان گران تر از نفت ارزان تمام می شود.

بیشتر کشور های صادرکننده نفت، هزینه های خود را با اعمال اصلاحات در سیاست های اقتصادی خود کنترل می کنند. به عنوان مثال،  عربستان سعودی، قمیت هر لیتر بنزین را در سال 2016، 50 درصد افزایش داد.

تاثیر اقتصادی جنگ سوریه

جنگ سوریه، علاوه بر تلفات غیر قابل انکار انسانی، نه تنها تاثیرات اقتصادی زیادی بر اقتصاد این کشور گذاشته است، بلکه شرایط اقتصادی کشور های همسایه را نیز به شدت تحت تاثیر قرار داده است. تا پایان سال 2014، تقریبا 65 درصد از مناطق مسکونی سوریه تخریب شد. بازسازی تنها بخش انرژی مناطق آسیب دیده، 648 تا 791 میلیون دلار به دولت هزینه تحمیل کرد و هزینه بازسازی بخش بهداشت و درمان چیزی بین 203 تا 248 میلیون دلار و بخش آموزش و پرورش 101 تا 123 میلیون دلار برآورد شد.

در کشور های جنگ زده سوریه، یمن، لیبی و عراق هیچ چشم اندازی از رشد اقتصادی مشاهده نخواهد شد، مگر به شرط برقراری صلح. برآورد ها نشان می دهد سرانه درآمد هر شهروند در سوریه و عراق، در شرایط کنونی، 23 تا 28 درصد کمتر از شرایطی است که اصلا جنگی در کار نبود.

بانک جهانی آسیب اقتصادی سوریه را تا اواسط سال 2014، چیزی در حدود 70 تا 80 میلیارد دلار برآورد کرد. همچنین، هزینه بازسازی لیبی در 10 سال گذشته نزدیک به 200 میلیارد دلار برآورد شد. حتی، درگیری و خشونت در کشور های جنگ زده، به آموزش و پرورش هم آسیب زده است. طبق گزارش سازمان ملل، 13 میلیون کودک در سوریه، یمن، عراق و لیبی امسال به مدرسه نرفتند.

کشور های همسایه سوریه (ترکیه، لبنان، اردن، عراق و مصر) بیشترین تاثیر اقتصادی جنگ را متحمل شده اند. مجموع هزینه و ضرر هایی که این پنج کشور از درگیری های سوریه در تولید سال 2007 متحمل شده اند، به 35 میلیارد دلار می رسد که این مبلغ برابر با میزان تولید ناخالص داخلی خود کشور سوریه در همان سال است. متوسط درآمد سرانه در لبنان، 1.1 درصد و در ترکیه، مصر و اردن 1.5 درصد کاهش داشته است.

تنها در لبنان برآورد شده است که نرخ رشد تولید ناخالص داخلی 2.9 درصد در بازه زمانی سال های 2012 تا 2014 کاهش داشته است. این کاهش رشد اقتصادی، در لبنان به فقر 170 هزار لبنانی منجر شد و نرخ بیکاری از مرز 20 درصد گذشت. در اردن نیز با توجه به برآورد بانک جهانی، پذیرش مهاجران و پناهندگان سوری، نزدیک به 2.5 میلیارد دلار در سال هزینه داشته که معادل 6 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور است.

رشد اقتصادی به شرط برقراری صلح

اگر درگیری و جنگ در این مناطق فروکش کند و آرامش نسبی در این کشور های جنگ زده برقرار شود، در کنار برقراری دموکراسی، رشد اقتصادی در سایه امنیت اجتماعی در قالب سرمایه گذاری، آموزش و پرورش، اصلاحات اقتصادی به آنها برخواهد گشت.

بانک جهانی برآورد می کند که با پایان رسیدن درگیری،  جنگ و خشونت در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در سال 2015، در واقع اگر جنگ و درگیری ها سال گذشته فروکش می کرد، رشد ناخالص داخلی سرانه در این کشور ها در سال 2020 به طور متوسط به 7.79 درصد خواهد رسید،  در حالی که در غیاب دموکراسی و برقراری صلح،  این نرخ 3.33 درصد خواهد بود.