گزارش «فرصت امروز» از راسته بازار پامنار / پامنار، همسایه بازار

تهران محله های کوچک و بزرگ زیادی دارد که در آنها می توان ردپای گذشته های دور را پیدا کرد. مکان ها در این شهر، نقشی اساسی در به یاد آوردن خاطرات تاریخی پایتخت دارند؛ مکان هایی که هنوز بر سر جای خود برقرارند و می توان با دیدن آنها و مرور تاریخ، نقبی به گذشته زد و در کنار بناها و گذرها به مرور خاطرات و یادواره ها پرداخت.

منطقه پامنار تهران که از محلات قدیمی مشرف به بازار تهران است، یکی از همان مکان های قدیمی است. جایی که امروزه محله پامنار قرار گرفته روزگار پرفراز و نشیبی را طی کرده تا به زمان کنونی رسیده است.

سبک زندگی در محله هایی با چنین قدمت تاریخی هنوز هم رگه های قوی از سنت را درون خود دارد که شاید با تماشای دقیق به چشم بیاید و برای دقایق کوتاهی هم که شده حال و هوای تهران قدیم، بدون شبه مدرنسیم و هیاهوی آزاردهنده شهری را برایمان زنده کند. گزارش ما درباره این محله دیرپا را به تفضیل بخوانید.

محدوده زمانی شكل گیری محله پامنار را باید مقارن با اهمیت یافتن تهران به عنوان یك شهر دانست، چراكه محله پامنار یكی از نخستین محله های تهران بوده است و تاریخی مساوی با تاریخ شهر تهران دارد.

محله پامنار از شمال به خیابان امیرکبیر (چهارراه سرچشمه تا خیابان خیام)، از جنوب به خیابان 15 خرداد (چهارراه سیروس تا چهارراه گلوبندك)، از غرب به خیابان خیام و از شرق به خیابان ری (چهارراه سرچشمه تا چهارراه سیروس) محدود می شود. پامنار یکی از گذرگاه های اصلی رسیدن به راسته سبزه میدان و بازار بزرگ بود که به صورت بازارچه ای به طول حدود 2کیلومتر، چهارراه سرچشمه را به شبکه بازار متصل می کرد.

وجه تسمیه گذر پامنار وجود مناره مسجد و مدرسه ای بزرگ و معروف به نام میرزا صالح از آثار قرن سیزدهم است که در دوره ناصری بنا شده است و هنوز این گلدسته قطور که با کاشیکاری آبی رنگ منقش شده جلب توجه می کند. این بنای تاریخی در تاریخ 11 بهمن 1334 با شماره ثبت 410 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مهم ترین دلیل اجتماعی - فرهنگی شکل گیری محله پامنار را باید از گذشته های بسیار دور و زمان قبل از حاکمان قاجار دانست که آغاز اهمیت یافتن تهران به عنوان یک شهر و رونق بخشیدن توسط حکمرانان تا عهد پهلوی بوده است.

محله پامنار یکی از مناطق اصلی و مرکزی تهران قدیم محسوب می شده و مرکز بسیاری از فعالیت های فرهنگی، علمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بوده است. با انتخاب شدن تهران به عنوان پایتخت در زمان آغامحمدخان قاجار، محله پامنار نیز که جزو محلات قدیمی تهران بود توسعه روزافزون یافت و جزو مناطق اصلی زندگی افراد متمول و برخی از وابستگان دربار و اشراف شد. از نظر طبیعی محله پامنار در قلب تهران قدیم واقع شده و نسبت به سایر مناطق دارای دسترسی خوب و مناسب بوده است.

این ناحیه زمانی یکی از بهترین و باکلاس ترین محلات مرفه نشین شهر محسوب می شد. از دهه 1340 به بعد، تغییر و تحولات زیادی در این منطقه به وجود آمده و این محله موقعیت سابق خود را از دست داد. گسترش بازار در تمامی ابعاد باعث شده تا این محله عملا به یک راسته بازار فرعی و عمدتا یک انبار بزرگ برای بازار تهران تبدیل شود.

با گسترش شهرنشینی و رشد صنایع کوچک و بزرگ و نیاز شهر به صنوف جدید باعث شد این راسته نسبتا طولانی تغییر کاربری داده و به مرکزی برای فعالیت های کارگاهی و خدمات صنعتی بدل شود؛ اتفاقی که در نواحی همجوار این محل هم روی داده و خیابان ها و معابر اطراف پامنار مثل ناصرخسرو، سرچشمه، 15 خرداد و عودلاجان به مناطق حاشیه ای بازار و صنوف جدید تبدیل شدند.

گود بازار

خیابان پامنار بعد از راسته سبزه میدان و درست چسبیده به همسایه کناری اش خیابان ناصرخسرو واقع شده و یک معبر باریک شمالی – جنوبی است که به خیابان امیرکبیر (چراغ برق،  سابق)، منتهی می شود. این راسته محلی شلوغ و پر رفت وآمد است که به ظاهر امکان حرکت برای ماشین ها وجود ندارد و عمده تردد با موتورسیکلت است.

هر چند موانع فلزی در ابتدا و انتهای این راسته کار گذاشته شده، ولی در معابر و گذرگاه های فرعی موتورها در حرکت  هستند و جولان می دهند. حدود 16 – 15 سالی می شود که این بازار کم عرض سنگ فرش شده و به صورت پیاده راه درآمده که خود این مسئله به بی نظمی و ازدحام این منطقه دامن زده است. در طول مسیر این خیابان دو گاراژ مخصوص توقف موتورسیکلت ها وجود دارد که حکم دفترکار را برای راکبان آنها دارد و در این دوجا از کاسب ها سفارش می گیرند.

در این راسته بازار مجموعه ای از مشاغل را می توان دید. برزنت و پارچه های صنعتی، چادرهای مسافرتی و خیمه های وانت بار، فروش،  برش و عرضه ورق های فلزی (گالوانیزه، آهنی، چدنی، آلومینیومی)، نرده و حفاظ های استیل و فولادی، انواع لوله و پروفیل، قفسه و رگال، ساخت پانل های تبلیغاتی، مواد پلاستیکی و شیمیایی، ساخت نورگیر و سقف کاذب، چاپخانه و لیتوگرافی، سیم و کابل و لوازم یدکی از جمله صنوف و مشاغلی هستند که در این راسته بازار به فعالیت و کاسبی می پردازند.

در اینجا بیشتر مغازه ها فعال هستند و بعضی از مغازه های پامنار به انبار کالاهای قاچاق و غیرمجاز تبدیل شده اند.  شاید مهم ترین تحول مهم و تاثیرگذار محله پامنار را باید تغییر كاربری مسكونی این محله به كاربری تجاری و اقتصادی دانست. این محله در گذشته تنها مسكونی بوده و بعدها به خاطر وجود بازار بزرگ و عمده فعالیت های تجاری پایتخت بیشتر کسبه و تجار را به خود جذب کرده است.

آقای ربوبی یکی از قدیمی های بازار پامنار است و 25 سال است که در اینجا به کار فروش مواد شیمیایی و پلاستیک مشغول است. او درباره تغییر کاربری این منطقه می  گوید: به خاطر اهمیت و گسترش مسائل اقتصادی و فعالیت های تجاری، ایجاد ترافیك سنگین و آلودگی های زیست محیطی، صوتی، آلودگی هوا و پایین آمدن امنیت برای سكونت در این منطقه افراد ساكن محلی به مرور از محله پامنار مهاجرت كردند و املاک خالی تبدیل به مغازه ها و واحد های صنفی ریز و درشت شدند که در طول 30 سال گذشته چند مرتبه تغییر چهره داده و هر زمان به صنف خاصی اختصاص پیدا کرده است.

زمانی بورس وسایل و ادوات گازرسانی بود و دوره ای بورس لوازم و قطعات ماشین  های راه سازی و صنعتی. به سبب شلوغی بسیار این محله و كمبود زمین، قیمت زمین و ملك در این محله بالاست و همین طور بالاتر هم می رود. در كل امروزه محله پامنار از واحدهای تجاری زیادی  تشكیل شده است كه خودتان مشاهده می کنید که به اصطلاح بازار هفت بیجاری شده است.

وجود انبارها و مغازه هایی که به انبار تبدیل شده اند در کنار فعالیت  مشاغل و حرف های ناهمگون مثل فروش مواد شیمیایی و پلاستیکی، فلزکاری در این محدوده باعث شده ساکنان قدیمی این محله را ترک کرده و در نواحی دیگر ساکن شوند. در مسیری که مرز مشترک پامنار با محله قدیمی عودلاجان است، با فاصله دو سه قواره بافت مسکونی محدودی وجود دارد که عده ای از قدیمی های پایتخت در آن زندگی می کنند و روزگار می گذرانند.

خانه های قدیمی و به شدت فرسوده که هر آن بیم ریزش و خرابی آنها می رود، کوچه های باریک و تنگ، در کنار مجتمع های تجاری بی قواره و غیرلازم (که بورس ورق های فلزی، مواد شیمیایی است) چهره ای ناهمگون و نازیبا را به وجود آورده است. مرمت و بازسازی در این محله موافق و مخالف زیاد دارد. عده ای موافقند و عده بیشتری مخالف؛ چون یا باید بساط چندین ساله شان را جمع کنند و بروند یا تغییر کاربری داده، در صنف جدید مشغول شوند.

فروشندگان مواد پلاستیکی و شیمیایی، فلزکاری و سیم و کابل تقریبا در همه جای محله حضور فعال و پررنگی دارند. در این مکان سنتی، وجودمغازه هایی مانند واحدهای نانوایی، فست فود، چایخانه، دیزی سرا و رستوران با انواع غذاهای ایتالیایی و اسپانیایی با اینترنت پرسرعت جالب توجه است.

پامنار کوچه ها و چهارراه های فرعی زیادی دارد که هر کدامش را گذر یا پله می گویند مانند گذر سه راه دانگی و تقاطع مشیرخلوت. در این کوچه ها و معابر فرعی انواع فعالیت های تجاری و خرید و فروش کالاها انجام می شود. این کوچه های باریک یک متری و نیم متری با پیچ و خم های زیاد و مسیرهای قوسی شکل به هم ارتباط دارند، یا از خیابان ناصرخسرو و کوچه مروی سر درمی آورند یا به چهارراه سیروس، خیابان ری و سرچشمه می رسند.

مشتری ها و قیمت ها

کسانی که گذرشان به این راسته بازار قدیمی می افتد، مشتری هایی هستند که برای تهیه اقلام مورد نیازشان به اینجا آمده اند، وگرنه کسی برای گشت وگذار، تفریح و وقت گذرانی به اینجا نمی آید. از ابتدای خیایان که مشرف به سبزه میدان است تا خیابان چراغ  برق، بغل به بغل مغازه و کارگاه است که بیشترشان فعال هستند.

فضای پامنار یک محیط کارگاهی با انبوهی از کارگران واحدها و مغازه هاست و کمترین شباهتی به مراکز خرید و بورس های عرضه کالا دارد. افرادی که به فروشگاه های این راسته مراجعه می کنند، برای خرید محصولات و مواد شیمیایی و فلزی و پلیمری آمده اند که مصرف صنعتی دارد. نرخ اقلام عرضه شده در راسته بازار پامنار به این شرح است: قیمت ورق ها براساس اندازه و وزن تعیین می شوند و بین 18 تا 60 هزار تومان قیمت دارند.

مواد شیمیایی مثل پلی امید، پی وی سی، پلی استر، اورتان و پلی اتیلن بین 7 تا 24 هزار تومان در نوسان است. برزنت و چادر و الیاف صنعتی بنا به جنس، اندازه و کاربردشان به صورت متری و قواره ای (تکه ای) فروخته می شوند. نرخ برزنت ها بین 12 هزار تا 40 هزار تومان برای نمونه های متری و جنس های تکه ای 25 تا 55 هزار تومان خرج دارند.

در این محدوده می توانید بیشتر نیازهای حفاظتی مربوط به خانه یا مغازه را برطرف کنید. ضمن اینکه بسیاری از ابزار و لوازم مورد نیاز تاسیسات ساختمان در اینجا قابل تهیه است. در داخل کوچه ها و گذرهای فرعی، واحد های آهنگری، جوشکاری و تراشکاری هستند که در و پنجره آهنی می سازند.

چطور برویم؟

برای رسیدن به خیابان پامنار باید همان مسیری را طی کرد که برای رسیدن به بازار بزرگ باید رفت. البته این خیابان از شمال به خیابان امیرکبیر دسترسی دارد و از سمت جنوب به سبزه میدان مشرف است. بهترین وسیله برای آمدن به پامنار مترو است که می توان در ایستگاه های امام خمینی و 15 خرداد استفاده کرد. از سمت میدان بهارستان و چهارراه سرچشمه هم تاکسی و اتوبوس فراهم است که محل ترددشان قسمت شمالی آن است. از طرف خیابان های ری و ناصرخسرو هم با پای پیاده و با صرف چند دقیقه پیاده روی می توان به پامنار رسید.

***

نمای بازار:

کارگاه مشاغال

خیابان پامنار یکی از قدیمی ترین و باسابقه ترین گذرگاه های پایتخت به شمار می آید که محل فروش ابزارآلات، مواد شیمیایی، طلق و برزنت و قطعات فلزی است که قدمت آن به حدود یک قرن پیش و دوره قاجار می رسد. این معبر سنگ فرش شده یکی از مراکز اصلی تهیه قطعات و لوازم فلزی که جنبه ایمنی و حفاظتی دارند، انواع پرده و پوشش های برزنتی و پلاستیکی در تهران در کنار بورس های نازی آباد، شهر ری و جاده ساوه است.

این منطقه محل مراجعه افراد زیادی از شهروندان تهرانی، شهرهای اطراف پایتخت و شهرستان هاست که برای خرید آهن آلات، ابزار و لوازم محافظ (نرده، حفاظ و مانع های فلزی) انواع ورق های فلزی، چادرهای صنعتی و سایر یراق آلات گذرشان به اینجا می افتد. قدمت زیاد این محله گرد و خاک پیری را بر سر و روی بناها و ساختمان ها نشانده است، حتی سنگ فرش کردن خیابان و نماکاری های شهرداری برای آبرومند کردن این معبر شلوغ و فرسوده افاقه نکرده است.

ازدحام و درهم  پیچیدگی عابران، مزاحمت های همیشگی موتورسیکلت ها و چرخ های باربری که به نحو آزاردهنده ای در میان جمعیت می لولند، از مشخصه های اصلی و دائمی اینجاست. با اینکه سال ها از طرح پیاده راه کردن این راسته مستقیم و طولانی می گذرد، ناهنجاری های ترافیکی اینجا بدتر شده است و به محل تاخت وتاز تاکسی های ون  و موتورسیکلت های مسافرکش تبدیل شده است که مقصد بیشترشان چهارراه سرچشمه، خیابان ری چهارراه گلوبندک است. به طورکلی با بازار شیک و تمیزی روبه رو نیستیم و کالاهای زمخت و خشن این بازار تناسبی با ظرافت و زیبایی ندارد.

محدوده بازار

بازار محله پامنار بعد از راسته سبزه میدان و همسایه دیواربه دیوار خیابان ناصرخسرو و گذر عودلاجان است. همه این محلات در دل منطقه بزرگ پامنار قدیم قرار دارند و چیزی که الان باقی مانده، یادگار همان پامنار سابق است که به صورت یک کارگاه سرتاسری شمالی – جنوبی درآمده است. این خیابان کم عرض و باریک که آسفالته یا پیاده راه بودنش تفاوت چندانی ندارد در تسخیر صنوف صنعتی و کارگاهی است.

در قسمت جنوبی تر مغازه های فروش و نصب برزنت، چادرهای صنعتی و خیمه فعال هستند و در نیمه بالایی تماما به بخش فلزکاری، نرده و حفاظ استیل، فولادی و سربی اختصاص دارد. قسمت انتهایی آن از سمت شمال به خیابان چراغ برق (امیرکبیر فعلی) می رسد که مغازه های ابزارآلات، قطعات و لوازم یدکی خودروهای کوچک و بزرگ در آن قرار گرفته اند.

غیر  از راسته اصلی، داخل کوچه ها و معابر فرعی مغازه های کوچک و بزرگ زیادی واقع شده اند و در کنار این واحدهای فروش، انبارهای متعدد و چند گاراژ بزرگ وجود دارند که علاوه بر انبار اجناس صاحبان مغازه ها، برخی از کارهای فلزکاری مثل برش، مته کاری، جوشکاری، آبکاری و خمکاری را انجام می دهند. تنوع اقلام کارخانه ای در این محدوده تنگ و باریک زیاد است و از آهن، چدن، و استیل گرفته تا ایرانیت و طلق و برزنت و پیچ و مهره در این بازار پیدا می شود.

قیمت ها، رهن و اجاره بها

در این راسته طولانی و کارگاهی مغازه های زیادی وجود دارد و هم واحدهایی که کارهای خدماتی نصب و تعمیرات را انجام می دهند. در این محدوده کمتر خبری از دکان های کوچک و زیرپله ای هست و بیشتر مغازه ها متراژی بیشتر از 20 متر دارند که مناسب برای نگهداری و فروش اقلام حجیم و سنگین هستند که جای زیادتری می گیرند. مغازه های کوچک تر حکم دفترکار و دفتر فروش را دارند ولی اجناس و بارها در انبار خالی می شوند و همان جا هم معامله می شوند.

بیشتر فروشگاه های این خیابان قدیمی بین 25 تا 80 مترمربع مساحت دارند و مغازه کوچک کمتر پیدا می شود. البته مغازه هایی با متراژ 120 – 100 متر و بالاتر و حتی نزدیک به 300 – 200 متر هم موجود است که بیشتر در قسمت شمالی واقع شده اند. علاوه بر مغازه و واحدهای تولیدی و فلزکاری، انبارهایی هم هست که بین 50 تا 600 متر مساحت دارند.

قیمت های رهن و اجاره در این نقطه از تهران که شکل کاملا تجاری – صنعتی دارد و در همسایگی بازار بزرگ پایتخت است، خیلی بالاست. به طوری که کسی مالک یک باب مغازه باشد اگر به ورشکستگی هم دچار شود، فقط به واگذاری سرقفلی آن اکتفا می کند، چون خرید مغازه در این محل پول زیادی می خواهد و از عهده هر کسی برنمی آید.

یک باب مغازه 40 – 30 متری بر خیابان، بالای 150میلیون تومان برای هر مترمربع خرج می تراشد که البته هرچقدر به سمت خیابان چراغ برق پیش برویم، از مقدار قیمت ها و ارزش ملک تا 30درصد کاسته می شود. اجاره و رهن خیلی معمول نیست، چون بیشتر کاسب کارهای محل، مالک هستند و برای خودشان کار می کنند.

در اینجا بیشتر از اجاره و رهن، واگذاری مدت دار سرقفلی رایج است که معمولا بین سه تا شش سال است. گاهی دیده می شود که دو یا سه نفر به طور مشترک و دانگی سرقفلی ملکی را در اختیار گرفته اند. قیمت های واگذاری تابعی از شرایط روز و کاسبی سالانه است و از فرمول خاصی پیروی نمی کند. ولی به طور عرفی بین 80 تا 200 میلیون تومان برای هر دانگ است. این ارقام با توجه به متراژ، موقعیت مکانی و قدمت آن قابل تغییر است.