بازاندیشی در مواجهه با اتباع افغانستان در ایران

در روزهایی که مسئله‌ی اتباع افغانستان بار دیگر به صدر اخبار و گفت وگوهای عمومی بازگشته، فرصتی فراهم آمده است تا فراتر از هیجانات زودگذر، نگاهی عمیق تر، اخلاق محورتر و آینده نگرانه تر به این موضوع داشته باشیم. این یک بحران صرفاً امنیتی یا اقتصادی نیست؛ بلکه آزمونی برای درک ما از عدالت، هویت و انسانیت است. مواجهه با پدیده مهاجرت، در اصل مواجهه با «دیگری» است؛ و این که ما تا چه اندازه آمادگی داریم در پرتو حکمرانی عاقلانه و منصفانه، این دیگری را بشناسیم و با او تعامل کنیم.

تصویری فراتر از عدد: انسان هایی با زندگی، امید و رنج

بر اساس گزارش رسمی وزارت کشور، ایران در حال حاضر میزبان بیش از ۵.۴ میلیون تبعه افغانستانی است. از این تعداد، حدود ۲.۶ میلیون نفر دارای اقامت قانونی اند و نزدیک به ۲.۸ میلیون نفر یا فاقد مدارک اند یا در فرآیند پناهندگی یا شناسایی قرار دارند. افزون بر آن، بنا بر گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR)، ایران سومین کشور میزبان مهاجران افغان در جهان است.

اما آیا این انسان ها تنها عددند؟ آیا نباید در پس این آمارها، زندگی هایی را دید که با کار، تلاش، تحصیل، و امید، بخشی از بافت اجتماعی ما شده اند؟

ترس ساختگی، تهدید خیالی

در سال های اخیر، برخی رسانه ها و جریان های سیاسی تلاش کرده اند تا چهره ای تهدیدآمیز از مهاجران افغان بسازند: گویی مهاجرت مترادف با ناامنی، جرم، یا اخلال در نظم عمومی است. اما داده های رسمی چیز دیگری می گویند. بر اساس آمار سال ۱۴۰۱ نیروی انتظامی، سهم اتباع افغانستانی در جرائم خشن تنها ۶.۵ درصد از کل جرائم کشور بوده است، در حالی که این گروه بیش از ۶.۸ درصد جمعیت فعال کشور را تشکیل می دهند. یعنی نه تنها سهم بالاتری از جرم ندارند، بلکه در مقایسه با برخی گروه های داخلی، نرخ تخلف کمتری دارند.

این واقعیت یک اصل ساده را یادآوری می کند: جرم، یک پدیده اجتماعی است نه یک ویژگی قومی یا تابعیتی. وقتی مهاجر را صرفاً از دریچه تهدید ببینیم، نه تنها به او ظلم می کنیم، بلکه خود را نیز از ظرفیت های او محروم می سازیم.

ایران بدون مهاجران؛ اقتصاد بدون نیروی کار

در بسیاری از بخش های اقتصاد ایران، نیروی انسانی مهاجر، ستون هایی پنهان اما حیاتی اند. طبق گزارش مرکز پژوهش های مجلس (۱۴۰۱)، بیش از ۷۰ درصد کارگران فعال در حوزه ساخت وساز در شهرهای بزرگ، از اتباع افغانستانی هستند. در بخش کشاورزی و دامداری، حضور آن ها در مناطق مرزی و روستایی، نقشی کلیدی در پایداری تولید ایفا کرده است. حتی در حوزه خدمات شهری و نظافت، بیش از نیمی از نیروهای فعال در تهران و مشهد، از میان همین مهاجران تأمین می شوند.

در همین حال، بیش از ۷۰۰ هزار دانش آموز افغان در مدارس ایران تحصیل می کنند؛ نسلی که در ایران متولد شده اند، به زبان فارسی می نویسند، و با فرهنگ ایرانی زندگی می کنند. بسیاری از آن ها در کنکور شرکت کرده اند، رتبه های برتر کسب کرده اند، و در دانشگاه های ایران پذیرفته شده اند.

آیا این نسل، تهدید است یا آینده؟ اگر به درستی هدایت شوند، آیا نمی توانند بخشی از نیروی انسانی کارآمد و فرهنگ پذیر ایران آینده باشند؟

سازماندهی، نه طرد؛ ادغام، نه اخراج

کشورهای پیشرفته دریافته اند که مواجهه با مهاجرت، تنها در قالب سیاست های طرد و اخراج ثمربخش نیست. امروز کشورهایی چون آلمان، کانادا، ترکیه و حتی امارات، با طراحی سیاست های شناسایی دقیق، ارزیابی صلاحیت، آموزش مهارتی و اعطای اقامت مشروط، نه تنها مهاجران را تهدید نمی بینند، بلکه آن ها را سرمایه ای مکمل برای بازار کار و توسعه اجتماعی تلقی می کنند.

ایران نیز نیازمند الگویی نوین در سیاست مهاجرتی است: نظامی شفاف، قانون محور، و انسانی که به جای برخوردهای قهری و مقطعی، مسیر ساماندهی، آموزش، اشتغال و حتی مشارکت اجتماعی را برای مهاجران قانون مدار فراهم آورد. این اقدام نه تنها بار اجرایی نهادهای امنیتی و انتظامی را کاهش می دهد، بلکه امنیت اجتماعی پایدارتری را ایجاد خواهد کرد.

مهاجران، نه طالبان

یکی از مغالطه های خطرناک، خلط میان «مردم افغانستان» و «حکومت طالبان» است. این در حالی است که طبق گزارش دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل (OCHA)، بیش از ۶۳ درصد مهاجران تازه وارد به ایران در سال ۲۰۲۲، به دلیل تهدیدهای سیاسی و مذهبی از طالبان گریخته اند. بسیاری از آن ها شیعیان، فارسی زبانان، زنان تحصیل کرده یا فعالان مدنی اند که به دلیل عقایدشان در معرض خطر بوده اند.

چگونه می توان قربانیان طالبان را، به دلیل اعمال همان حکومت، مجازات کرد؟ نباید از دیگران بخواهیم هزینه‌ی سیاست خارجی ما را بپردازند. انسان هایی که با جان خود از افراط گرایی گریخته اند، شایسته‌ی نجات اند، نه نکوهش.

ایرانی بودن به شناسنامه نیست

فرهنگ ایرانی، فراتر از مرزهای جغرافیایی یا اوراق هویتی، حامل ارزش هایی چون نوع دوستی، جوانمردی، مهمان نوازی و عدالت محوری بوده است. ایرانی بودن، به شناسنامه نیست؛ به رفتار، به وفاداری به این خاک، به قانون مداری و به همزیستی مسالمت آمیز است.

بسیاری از مهاجران افغان، امروز نه تنها در ایران زندگی می کنند، بلکه با آن زیسته اند، عاشقش شده اند، و در سخت ترین روزهای کشور – از کرونا تا تورم – دوشادوش ایرانیان کار کرده اند. آن ها بخشی از ما شده اند، حتی اگر هنوز برگه ای به نام تابعیت نداشته باشند.

جنگ روایت ها، و مسئولیت ما

در دنیای رسانه زده‌ی امروز، روایت سازی از واقعیت ها گاه مهم تر از واقعیت هاست. برخی رسانه ها تلاش می کنند تا از مسئله مهاجرت، بحرانی مصنوعی بسازند؛ یا آن را ابزاری برای ایجاد شکاف های اجتماعی و قومیتی قرار دهند. در برابر این روایت سازی، وظیفه ما روشن است: بازسازی چهره‌ی انسانی و تمدنی ایران.

کشوری که در طول قرن ها، پناه جنگ زدگان و بی خانمانان بوده – از بوسنی تا افغانستان، از کردستان عراق تا فلسطین – شایسته نیست امروز، در نگاه منطقه و جهان، به کشوری بدل شود که در را بر روی نیازمندان می بندد.

جمع بندی: سیاستی برای انسان، نه عدد

سیاست مهاجرتی عاقلانه، سیاستی مبتنی بر تفکیک، شفافیت، عقلانیت و شأن انسانی است. ایران، اگر بخواهد در منطقه الگوی تمدنی بماند، باید در مواجهه با مهاجران افغان، از الگوهای هیجانی و واکنشی عبور کند و به سمت برنامه ای جامع و انسان محور حرکت کند.

باید میان مهاجر قانون مدار، کارگر زحمت کش، دانش آموز مستعد، و مجرم سازمان یافته تفاوت قائل شد. باید میان مهاجری که در ایران زاده شده و به قانون پایبند است، و کسی که تهدید امنیتی محسوب می شود، تمایز گذاشت.

ایران امروز، بیش از هر زمان، نیازمند آن است که نه فقط مهاجرت، که انسان را از نو بفهمد.

منابع و مآخذ:

-    وزارت کشور جمهوری اسلامی ایران، گزارش آماری وضعیت اتباع خارجی، ۱۴۰۲

-    کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR), Iran Factsheet, 2023

-    مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، گزارش شماره ۱۴۵۴، «ابعاد اقتصادی و اجتماعی حضور اتباع افغانستانی در ایران»، ۱۴۰۱

-    نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، آمار رسمی وقوع جرم بر حسب تابعیت، ۱۴۰۱

-    بانک جهانی، Labor Migration and Economic Impact in Iran, 2021

-    روزنامه ایران، «گزارش تحلیلی از دانش آموزان مهاجر در مدارس ایران»، آذر ۱۴۰۲

-    گفت وگوی های میدانی و میهمان نوازی تاریخی ایران؛ مطالعات مهاجرتی پژوهشگاه علوم انسانی، شماره های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳

-    OCHA - Office for the Coordination of Humanitarian Affairs, Afghanistan Regional- Refugee Response, 2022