تاب آوری صندوق ها در آزمون ماشه

۱۷ صندوق بازنشستگی فعال در ایران وجود دارند که بخش قابل توجهی از آنها، از جمله صندوق بازنشستگی کشوری، سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح، صندوق کارکنان فولاد و صندوق وزارت اطلاعات نمی توانند از طریق منابع داخلی خود، حقوق بازنشستگان را بپردازند و به طور مستقیم از بودجه عمومی کشور، تغذیه می شوند. براساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس، ۲۸.۵  میلیون نفر مشترک صندوق های بازنشستگی اند که از این تعداد، ۲۱  میلیون نفر مستمری بگیر سازمان تامین اجتماعی، ۲.۵  میلیون نفر مشترک صندوق بازنشستگی کشوری، ۳  میلیون نفر مشترک صندوق روستاییان و عشایر و ۱.۳  میلیون نفر نیز مشترک صندوق تامین اجتماعی نیروهای مسلح هستند. تعداد مشترکان سایر صندوق های بازنشستگی نیز حدود ۷۰۰ هزار نفر تخمین زده می شود. همانطور که گفته شد، صندوق بازنشستگی کشوری، سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح، صندوق بازنشستگی کارکنان فولاد و صندوق وزارت اطلاعات، قادر به تأمین تعهدات خود از محل منابع داخلی نیستند و مجبور به استقراض از بودجه دولت می شوند. البته اکثر صندوق های دستگاهی (مانند صندوق بازنشستگی کارکنان صدا و سیما) همین وضعیت را دارند، اما کمبود درآمد آنها از طریق دستگاه مادر تامین می شود و به صورت مستقیم در بودجه عمومی نمی آیند.

اعتبارات دریافتی صندوق های بازنشستگی در بودجه ۱۴۰۴ با رشد ۷۱ درصدی نسبت به سال گذشته به ۷۷۷ هزار  میلیارد تومان رسیده است که ۱۷ درصد از بودجه عمومی کشور را تشکیل می دهد. از بین صندوق ها، بیشترین منابع اختصاص یافته، از آن صندوق بازنشستگی کشوری است که با رشد ۵۴ درصدی نسبت به سال گذشته به رقم ۳۹۳.۹ هزار  میلیارد تومان رسیده است. رشد بودجه اختصاص یافته به سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح، ۳۶ درصد گزارش شده و به رقم ۱۹۷.۷ هزار  میلیارد تومان رسیده است. صندوق فولاد با رشد ۳۳ درصدی و صندوق وزارت اطلاعات با رشد ۴۰ درصدی به ترتیب ۱۶.۴ و ۲.۸ هزار  میلیارد تومان از بودجه امسال سهم می برند. همچنین ۱۸۵ هزار  میلیارد تومان برای متناسب سازی حقوق بازنشستگان کشوری، نیروهای مسلح و فولاد از بودجه عمومی اختصاص داده شده است.

آزمون دشوار صندوق های بازنشستگی

صندوق های بازنشستگی، حال و روز خوبی ندارند و عمدتا از بودجه دولت تغذیه می شوند. اقتصاد ایران با بروز جنگ 12 روزه و همینطور فعال سازی مکانیسم ماشه در معرض موج تازه ای از رکود تورمی قرار گرفته و در چنین شرایطی طبیعتا ناترازی صندوق های بازنشستگی وخیم تر شده و وابستگی آنها به بودجه عمومی افزایش خواهد یافت؛ کما اینکه گزارش جدید مرکز پژوهش های مجلس، نشان می دهد که اعتبارات تخصیص یافته به صندوق های بازنشستگی در بودجه امسال (نسبت به بودجه سال گذشته) بیش از ۷۱ درصد افزایش یافته و به رقم ۷۷۷ هزار  میلیارد تومان رسیده که معادل ۱۷ درصد از کل بودجه عمومی کشور است. بازوی کارشناسی مجلس در ادامه سلسله گزارش های «ارزیابی عملکرد برنامه هفتم پیشرفت تا پایان شهریور ۱۴۰۴» این بار به «اصلاح صندوق های بازنشستگی» پرداخته و به وضعیت شکننده اغلب صندوق ها اشاره کرده است. این گزارش، نشان می دهد که هرچند بخش قابل توجهی از احکام مربوط به صندوق های بازنشستگی در فصل پنجم برنامه هفتم پیشرفت اجرایی شده است؛ با این حال، برخی احکام همچون واگذاری بنگاه های کوچک مقیاس متعلق به صندوق های بازنشستگی، تدوین ضوابط سرمایه گذاری و دستورالعمل نحوه احراز صلاحیت مدیران عامل و اعضای هیأت مدیره شرکت های تابع و وابسته صندوق های بازنشستگی، نیاز به پیگیری بیشتری دارند. همچنین در رابطه با واگذاری سهام مدیریتی یا کنترلی صندوق های بازنشستگی، در صورت عدم امکان اجرا، لازم است دولت به منظور بازنگری احکام مربوط به این موضوع در برنامه هفتم، پیشنهاد اصلاحی ارائه دهد.

در حال حاضر، ۱۷ صندوق بازنشستگی فعال وجود دارد که بخش قابل توجهی از این صندوق ها، از جمله صندوق بازنشستگی کشوری، سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح، صندوق کارکنان فولاد و صندوق وزارت اطلاعات، قادر به تأمین تعهدات خود از محل منابع داخلی نیستند و به طور مستقیم از بودجه عمومی کشور تغذیه می شوند. براساس آمارها، اعتبارات تخصیص یافته به صندوق های بازنشستگی در بودجه امسال با افزایش ۷۱ درصدی نسبت به بودجه سال ۱۴۰۳ به رقم ۷۷۷ هزار  میلیارد تومان رسیده که ۱۷ درصد از کل بودجه عمومی کشور را تشکیل می دهد. با وجود آنکه در برنامه هفتم برای رفع ناترازی صندوق های بازنشستگی، اصلاحات متعددی طراحی شده است، اما بخشی از احکام کلیدی، از جمله تدوین ضوابط سرمایه گذاری، واگذاری سهام کنترلی-مدیریتی و تدوین آیین‎نامه احراز صلاحیت مدیران همچنان به پایان نرسیده است. از نگاه مرکز پژوهش ها، اجرای تدریجی احکام برنامه هفتم می‎تواند تا حدودی از شدت بحران صندوق های بازنشستگی بکاهد، با این حال، حل پایدار چالش صندوق ها، نیازمند اصلاحات ساختاری و نهادی عمیق تر است.

سهم ۱۷ درصدی صندوق ها از بودجه

مرکز پژوهش ها در این گزارش با هدف ارزیابی عملکرد دولت در اجرای احکام فصل پنجم برنامه هفتم پیشرفت، به بررسی وضعیت صندوق های بازنشستگی کشور پرداخته که یکی از ابرچالش های اصلی اقتصاد ایران محسوب می شوند. از بین ۱۷ صندوق بازنشستگی فعال در کشورمان، بخش قابل توجهی از آنها (از جمله صندوق بازنشستگی کشوری، سازمان تأمین اجتماعی نیروهای مسلح، صندوق کارکنان فولاد و صندوق وزارت اطلاعات) نمی توانند پاسخگوی تعهدات خود باشند و مستقیما از بودجه عمومی، تغذیه می شوند. براساس آمارهایی که مرکز پژوهش ها گزارش داده است، حدود ۲۸.۵  میلیون نفر مشترک صندوق های بازنشستگی در کشور هستند که از این تعداد، ۲۱  میلیون نفر مستمری بگیر سازمان تامین اجتماعی، ۲.۵  میلیون نفر مشترک صندوق بازنشستگی کشوری، ۳  میلیون نفر مشترک صندوق روستاییان و عشایر و حدود ۱.۳  میلیون نفر نیز مشترک صندوق تامین اجتماعی نیروهای مسلح هستند. تعداد مشترکان سایر صندوق های بازنشستگی نیز حدود ۷۰۰ هزار نفر تخمین زده می شود. از این میان، صندوق بازنشستگی کشوری، سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح، صندوق بازنشستگی کارکنان فولاد و صندوق وزارت اطلاعات از طریق منابع داخلی خود نمی توانند حقوق بازنشستگان را بپردازند و مجبور به استقراض از بودجه دولت هستند. اکثریت صندوق های دستگاهی (مانند صندوق بازنشستگی کارکنان صدا و سیما) نیز از این وضعیت مستثنی نیستند، اما کمبود درآمد آنها از طریق دستگاه مادر تامین می شود و نام آنها به  صورت مستقیم در بودجه عمومی ذکر نمی شود.

در بودجه سال ۱۴۰۴، میزان اعتبارات دریافتی صندوق های بازنشستگی با رشد بیش از ۷۱ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۳ به ۷۷۷ هزار  میلیارد تومان رسیده که ۱۷ درصد از بودجه عمومی کشور است. از بین صندوق ها، بیشترین منابع اختصاص یافته به صندوق بازنشستگی کشوری است که با ۵۴ درصد رشد نسبت به بودجه سال قبل به رقم ۳۹۳.۹ هزار  میلیارد تومان رسیده است. رشد بودجه اختصاص یافته به سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح در بودجه امسال ۳۶ درصد اعلام شده و رقم ۱۹۷.۷ هزار  میلیارد تومان را نشان می دهد. صندوق فولاد و صندوق وزارت اطلاعات نیز به ترتیب با رشد ۳۳ درصدی و ۴۰ درصدی به ترتیب ۱۶.۴ و ۲.۸ هزار  میلیارد تومان از بودجه سال جاری را به خود اختصاص داده اند. در عین حال، ۱۸۵ هزار  میلیارد تومان برای متناسب سازی حقوق بازنشستگان کشوری، نیروهای مسلح و فولاد از بودجه عمومی اختصاص داده شده است.

در انتظار اصلاحات ساختاری صندوق ها

سازمان تامین اجتماعی، بزرگ ترین صندوق بیمه ای کشور است که در صورت عدم اصلاحات ساختاری در سال های آینده به بودجه عمومی وابسته می شود و پیش بینی می شود که طی کمتر از ۳۰ سال، میزان وابستگی این صندوق به ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی کشور برسد. بخش عمده ای از منابع بودجه سازمان تامین اجتماعی از وصولی حاصل از حق بیمه بوده که با رسیدن شاغلان به سن بازنشستگی و کاهش ورودی صندوق، وضعیت درآمدی این صندوق شکننده تر از گذشته می شود. از سوی دیگر، سهم وصولی حاصل از سرمایه گذاری ها و فروش دارایی ها در سال 1403، فقط 7 درصد از منابع بودجه این صندوق را تشکیل می دهد. این مهم، نشان می دهد که تعدد شرکت های زیرمجموعه سازمان تامین اجتماعی، نقش پررنگی در افزایش سودآوری نداشته است. براساس گزارش مرکز پژوهش ها، متوسط بازدهی کل پنج ساله منتهی به پایان سال 1402 شرکت های زیرمجموعه سازمان تامین اجتماعی، 21.1 درصد بوده است. پس از کسر سود معادل نرخ سپرده (19.8 درصد برای سال های 1398 تا 1402 به عنوان هزینه فرصت سرمایه گذاری)، متوسط بازدهی شرکت های زیرمجموعه سازمان تامین اجتماعی، تنها 1.3 درصد بوده است. مطابق آمارها، تعداد شرکت های فعال زیرمجموعه صندوق های بازنشستگی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نزدیک به 522 شرکت تخمین زده می شود که حداقل بیش از هزار و 100 نفر از اعضای هیأت مدیره این شرکت ها به صورت مستقیم توسط این وزارتخانه تعیین می شوند که نیازمند اصلاحاتی در شیوه انتصاب و احراز صلاحیت این افراد است.

در مجموع، ارزیابی نهاد پژوهشی مجلس، نشان دهنده تدوین آیین نامه ها و شروع اجرای عمده اصلاحات برنامه هفتم است؛ با این حال، بخشی از احکام کلیدی فصل پنجم برنامه هفتم، نظیر تدوین ضوابط سرمایه گذاری، واگذاری سهام کنترلی-مدیریتی و تدوین آیین نامه احراز صلاحیت مدیران به پایان نرسیده است. به نظر می‎رسد اجرای تدریجی احکام برنامه هفتم می‎تواند تا حدودی از شدت بحران صندوق های بازنشستگی بکاهد، هرچند حل پایدار چالش صندوق ها، نیازمند اصلاحات ساختاری و نهادی عمیق تر است.

ارتباط با نویسنده: [email protected]