فیروزه خلعتبری، استاد اقتصاد / اقتصاد مقاومتی یعنی مقاومت در برابر تهدیدها علیه شالوده اقتصاد کشور

فیروزه خلعتبری، مشاور عالی مجمع تشخیص مصلحت نظام در کمیسیون اقتصاد کلان و بازرگانی، با بیان اینکه اقتصاد مقاومتی راجع به ظرفیت سازی در اقتصاد صحبت می کند، گفت: اقتصاد مقاومتی یعنی مقاومت در برابر آنچه هویت و شالوده اقتصاد کشور را تهدید می کند. مقاوم سازی را می توان در عرصه های گوناگون نظیر فرهنگ، بانکداری و. . . اجرایی کرد.

وی ادامه داد: بانکداری مقاومتی یعنی مقاوم سازی بانک ها در برابر ضربه هایی که هویت و ساختار بانک ها را مورد تهدید قرار می دهند و فرهنگ مقاومتی هم مقاوم سازی فرهنگ در برابر تهاجم هایی است که هویت فرهنگی ما را تهدید می کند. انتخاب واژه مقاومتی در کنار مقاوم سازی با این هدف صورت گرفته که ما می خواهیم امکان مختل شدن هویت خود را در زمینه های مختلف از بین ببریم.

مشاور عالی مجمع تشخیص مصلحت نظام، مقابله با ضربه ها و آسـیب پذیری منتهی به از دست دادن هویت ساختاری و زایل شدن پایداری را یکی از خواسته های اقتصاد مقاومتی برشمرد و افزود: در حقیقت این دو، اصلی ترین تهدیدهایی هستند که اقتصادی مقاومتی برایش برنامه ریزی می کند. بنابراین بحثی که ما در مقاومت داریم عبارت است از قابل پیش بینی کردن و اصلاح ضربه ها و اختلالاتی که می تواند ساختارها را تخریب و پایداری را زایل کند. در حقیقت دغدغه هویت های خواهان مقاوم سـازی، خطر تخریب ساختار و خطر زایل شدن پایداری است.

وی در ادامه به چند پرسش کلیدی اشاره و اظهار کرد: با این توضیح، پرسش کلیدی که پیش می آید این است که آیا دو دغدغه ذکرشده، با انواع بینش های اقتصادی سازگار می شود یا آنکه خود در نهایت بینش جدیدی را ایجاد می کند که در عمل جایگزین بینش های موجود می شود؟ پرسش دیگر این است که اگر سازگاری با بینش های مختلف برقرار می شود، هویت اقتصاد مقاومتی چگونه باید تعریف شود و آیا این هویت برای تمام بینش ها یکسان است؟

وی تصریح کرد: برای پاسخ به این پرسش ها، بهتر است به چگونگی به وجود آمدن مقاومت اشاره کنیم. در حقیقت اگر به سیر تحول یک واژه دقت کنیم، می توانیم محتوای آن را نیز درک کنیم. از اوایل قرن هجدهم واژه Resilience از واژه لاتین Resilire وارد زبان انگلیسی شد. در سال 1937 این واژه برای نخستین بار توسط « Robert Mallet» با مفهوم جدیدی برای نمایش قدرت مقاومت، وارد علم می شود. این مفهوم جدید، پایه مفهومی است که در حال حاضر ما استفاده می کنیم. به همین دلیل در ادبیات اقتصاد مقاومتی، «رابرت ملت» را به عنوان پدر واژه مقاومت می شناسند.

خلعتبری ادامه داد: این واژه در روانشناسی کودک هم وارد می شود و تنها جایی است که با معنای منفی به کار برده می شود. همچنین در زبان مهندسی، به عنوان مقاومت مواد، در بوم شناسی با همین مفهوم رفع بحران و سازگارشدن وارد می شود. این مفهوم گسترش پیدا می کند و ما می بینیم که در جامعه شناسی با عنوان مقاومت اجتماعی و در جای دیگر با عنوان مقاومت در برابر بلایای طبیعی وارد می شود، همچنین با گسترش این مفاهیم، تحت عنوان مقاومت اجتماعی-زیست محیطی و مقاومت در برابر تغییرات جوی پدیدار می شود. در نهایت مقاومت اقتصادی به عنوان یک معنای فراگیر مطرح می شود و از اینجا خرد شده و به انواع برخوردها تقسیم می شود. به عنوان مثال مقاومت در سیستم بانکی، مقاومت در سیستم های مالی و غیره.

وی در جمع بندی مفهوم شناسی واژه مقاومت تأکید کرد: مبحث مقاومت مسیری طولانی در علوم مختلف را طی کرده و در زمان ورود واژه به علوم، مفهوم زبان شناسی آن تغییر کرده است. این واژه به جز در مورد روانشناسی، همواره مفهوم مثبت داشته و نکته مهم این است که با ایجاد مفاهیم جدید، مفاهیم پیشین در علوم مربوطه همچنان حفظ شده است.

وی در خصوص ورود واژه مقاومت به اقتصاد تصریح کرد: مفهوم مقاومت در علم اقتصاد طیف وسیعی از معانی را شامل شده و همین موضوع سبب شده است که محدوده حضور مفهوم مقاومت سایه دار شود. جالب آن است که وقتی مقاومت به اقتصاد آمده، درست مانند سایر علم ها، یک همتا برای خود پیدا کرده است. مشاهده می کنیم که در طول زمان پیوند بین دو مفهوم مقاومت و توسعه پایدار جدی تر شده و حرکت مفهوم مقاومت از اقتصاد به شاخه های این علم، ارتباط تنگاتنگ بین مقاومت و توسعه پایدار را مخدوش نکرده است.

وی اضافه کرد: در سایر قسمت های اقتصاد نیز اگر نگاه کنیم به تدریج تعداد نوشته هایی که با این نگاه، مفهوم مقاومت را مطرح کردند، فزونی یافته است و شاید اغراق نباشد اگر بگوییم مبحث تحلیلی و مفهومی مقاومت، امروز نگاه غالبی است که در اقتصاد برای مقاومت جاری است.

وی در ادامه به مفهوم پوشش زمانی مقاومت اشاره نمود و خاطرنشان کرد: مقاومت یک مبحث پس نگر نیست و تجربه های گذشته در مقاومت جایگاهی محدود دارند. مقاومت یک مبحث پویا است و به نوعی با جریان آینده سازی مرتبط است. در حقیقت حرکت در مقاومت از آینده آغاز می شود و به تعدیل حال برای جلوگیری از ضربه های آینده می انجامد.

وی همچنین به مفهوم دیگری تحت عنوان مسیر مقاومت اشاره کرد و ادامه داد: در ادبیات مهندسی، مقاومت همیشه در مسیر تعادل باقی می ماند. در ادبیات اقتصادی مقاومت از مسیر عدم تعادل عبور می کند و به تعادل می رسد. برای رسیدن به وضعیت تعادل در مقاومت، در ادبیات اقتصادی، نوآوری، تغییر در رفتار و سـاماندهی جدید می تواند بروز کند. هر مسیر تعادلی می تواند به دلیل نیاز به مقاومتی نو، دوباره تغییر داده شود، بنابراین رسیدن به تعادل نقطه پایانی مقاومت نیست و می تواند شروعی دوباره باشد.

خلعتبری به چهار ویژگی هویتی اقتصاد مقاومتی اشاره کرد و افزود: هر نوع مقاومت اقتصادی بر چهار ویژگی کلیدی تکیه دارد که عبارتند از قدرتمندی در شناخت احتمال بروز ضربه و کارکردهای تخریبی احتمالی آن، قدرتمندی در جذب ضربه مخرب با هدف برگشت به کارکرد هویتی ظرف کوتاه ترین مدت، توانمندی در سامان یابی و گزینش مسیر مطلوب با تکیه بر انتخاب های هویتی و نوآور و توانمندی در یادگیری و واکنش نشان دادن نسبت به ضربه هاست.

خلعتبری افزود: با توجه به ویژگی های هویتی مقاومت، می توان گفت اگر این چهار ویژگی هویتی در هر مکتبی وجود داشته باشد، آن مکتب می تواند اقتصاد مقاومتی را بپذیرد. وی در ادامه به پایه های اقتصاد مقاومتی اشاره و تصریح کرد: اقتصاد مقاومتی، ایجاد مسیری گزینشی و پویا بر پایه عوامل برقرارسازی عدالت اجتماعی و اقتصادی و پایدارسازی روال زندگی و ساختار با تکیه بر حفظ هویت است. هر دو عامل براساس بینش های جوامع تعریف می شوند و مفاهیمی متکی به بینش های مطلوب را بیان می کنند.

وی با ذکر ویژگی های اقتصاد مقاومتی ادامه داد: تولید کالا و خدمات با مقیاسی برازنده برای حفظ اقتصادی غیرمتمرکز در سطح ملی و منطقه ای، رعایت ضوابط بین نسلی از منظر استفاده از منابع و ثروت های مشترک ملی (شامل سرمایه طبیعی)، دربرگیری ساختارهای سازمانی سازگار با تأمین معیشت مردم و ایجاد رفاه و بالندگی برای سرمایه انسانی جامعه، رعایت ضوابط بهره وری در استفاده از سرمایه های اقتصادی (به ویژه سرمایه های فیزیکی و انسانی)، رعایت ضوابط توسعه سرمایه های اجتماعی با تکیه بر عدالت اجتماعی، رعایت ضوابط توسعه سرمایه های اقتصادی با تأکید بر رفع فقر و محرومیت در چارچوب عدالت اقتصادی، تأکید بر حضور هویت های فردی و تصمیم های نهادهای مردمی برای گسترش ظرفیت پذیرش و گزینش در جامعه از جمله ویژگی های اقتصاد مقاومتی هستند.

وی تأکید کرد: هیچ یک از این ویژگی ها قابل کنارگذاشتن و نادیده انگاشتن نیستند، هرچند که شدت و ضعف این ویژگی ها براساس محورهای مقاومت و وضعیت اقتصاد می تواند تغییر کند.

وی ادامه داد: در مجموع و با توجه به مطالبی که مطرح شد، می توان در خصوص ارزیابی ماهیت اقتصاد مقاومتی نتیجه گرفت که اقتصاد مقاومتی یک مبحث تحلیلی است که نوعی ارزیابی پویا را در برنامه ریزی ایجاد می کند. در نهایت قدرت مقاومت یک پارامتر ارزیابی است و اقتصاد مقاومتی به یک مکتب فکری خاص متکی نیست و با مکاتب مختلف قابل سازگاری است.

وی خاطرنشان کرد: در نهایت اگر بالندگی در اقتصاد مقاومتی مدنظر باشد، حکومت های مردمی متکی به نگرش توسعه پایدار برترین محیط را برای بالندگی اقتصاد مقاومتی ایجاد می کنند. شاید به همین دلیل باشد که بحث در مورد اقتصادهای مشارکتی در شکل جدید آنها که در واقع نوعی مردم نهادی شبکه ای را مطرح می کند، مناسب ترین زمینه برای بالندگی اقتصاد مقاومتی دیده می شود.

خلعتبری تأکید کرد: اقتصاد مقاومتی یک مکتب فکری نیست ولی در شکل مطلوب خود نوعی ساخت اجتماعی- اقتصادی را به وجود می آورد که در نهایت برخی ویژگی های مکاتب گوناگون را تعدیل می کند.

اگر پارامتر مقاومت به عنوان یک اصل مطلوبیت رفتاری پذیرفته شود، حرکت به سوی مرزهای بالندگی در درازمدت الزامی می شود که این خود یک تحول فرآیندی در مکاتب مختلف را به دنبال خواهد داشت.