یک سند چند سوال

سال 1404 در پیش است و آغاز این سال ما را به یاد سند چشم انداز 20 ساله ایران می اندازد؛ سندی که قرار بود ایران را در افق 1404 به کشور اول منطقه تبدیل کند. متاسفانه بسیاری از اهداف این سند به وقوع نپیوسته و همچنان چالش های زیادی در مسیر رسیدن به جایگاه نخست علمی و اقتصادی منطقه در پیش است. تحلیل و آسیب شناسی دلایل ناکامی سند چشم انداز 1404، شناخت درستی از موانع و چالش های توسعه در ایران به دست می دهد. با مشارکت مردم (طبقه متوسط) در انتخابات دوم خرداد 1376، دولت اصلاحات به روی کار آمد و با باز شدن فضای سیاسی، اقتصادی و بین المللی، سند چشم انداز در مجمع تشخیص مصلحت نظام به تصویب رسید. این سند در ابتدای دهه 80 با هدف تبدیل ایران به کشور اول منطقه تدوین شد و اجرای آن از سال 1384 در قالب برنامه های پنج ساله توسعه، کلید خورد. با پایان خرابی های جنگ، ایران در طول دهه های 70 و 80 به سمت رشد و توسعه اقتصادی، خیز برداشت و اتفاقا اهداف رویایی و آرمانی این سند در همین برهه زمانی تدوین شد. دستیابی به جایگاه نخست علمی و فناوری منطقه، رسیدن به رشد اقتصادی پایدار، کاهش نرخ بیکاری و افزایش اشتغال، ارتقای سطح کیفیت زندگی و سلامت عمومی، بهبود تعاملات دیپلماتیک، حفظ استقلال و تقویت جایگاه ایران در منطقه، توجه به حفاظت از محیط‎زیست و دستیابی به توسعه پایدار و... از جمله اهداف بلندپروازانه این سند است.

هرچند سند چشم انداز 1404، اهداف توسعه پایدار را به خوبی ترسیم کرده، اما در زمینه برنامه ریزی و اجرای عملیاتی، دچار ضعف های ساختاری است. واقعیت آن است که تغییر دولت ها در ایران گاهی به تغییر اولویت ها می انجامد و به نظر می رسد همین تغییرات سیاسی و مدیریتی به یکی از موانع توسعه در کشورمان بدل شده است. توسعه به مثابه یک پروژه باید مرحله به مرحله و پله پله، طراحی و اجرا شود. اما با تغییر و جابه جایی دولت ها در این فاصله 20 ساله، پروژه توسعه هر دم بیشتر به بیراهه رفت؛ چراکه هر دولتی، اولویت متفاوتی داشت و گاها اولویت دولت ها، 180 درجه با دیگری متفاوت بود. حتی شعارهای دولت های حال و گذشته به خوبی، رهیافت متفاوت آنها را نشان می دهد. به این عناوین توجه کنید: دولت وفاق ملی، دولت تدبیر و امید، دولت مهرورزی، دولت اصلاحات، دولت سازندگی و... متاسفانه دولتی که هنگام تدوین این سند بر سر کار بود، فرصتش را نیافت تا آن را به اتمام برساند. از طرفی، در زمان دولت های نهم و دهم، اقدامات مخرب و غیرمتعارف زیادی انجام شد که مهمترین آنها، انحلال ساختار برنامه ریزی کشور بود. با ندانم کاری های این دولت، فرصت پنجره جمعیتی نیز از دست رفت و این فرصت توسعه به تهدید بدل شد. همچنین سنگ بنای تحریم ها در زمان دولت «احمدی نژاد» گذاشته شد و چه قطعنامه هایی که در سازمان ملل علیه ایران به تصویب رسید. قطعنامه هایی که به وضع تحریم های گسترده در ابتدای دهه 90 منجر شد.

فارغ از مشکلات ساختاری، همچون بوروکراسی پیچیده و وابستگی به درآمدهای نفتی، یکی از مهمترین عوامل ناکامی این سند، تحریم های اقتصادی و فشارهای خارجی است. تحریم ها آشکارا بر توانایی ایران در تجارت جهانی و جذب سرمایه گذاری خارجی، تاثیر گذاشته و همزمان امکان ورود فناوری های پیشرفته و دسترسی به بازارهای مالی را محدود ساخته است. بنابراین در فقدان منابع و در غیاب زیرساخت های نرم افزاری و سخت افزاری به خاطر تداوم تحریم ها، ایران نتوانسته به جایگاه نخست علمی و اقتصادی منطقه دست یابد. هرچند با امضای برجام در میانه دهه 90، ایران توانست برای دو سال پیاپی، تورم تک رقمی را در دولت «روحانی» تجربه کند و به رشد دو رقمی برسد، اما خروج آمریکا از برجام به دستور «دونالد ترامپ»، فضای تنفس را از اقتصاد ایران گرفت و بار دیگر دیوار بلند تحریم ها پیرامون کشور بالا رفت.

تحریم ها، بارزترین نمود اقتصاد سیاسی ایران هستند. به نظر می رسد ایران از نظر اقتصاد سیاسی، حائز ویژگی های متمایزی است و تحریم ها، از جمله این ویژگی های سیاسی هستند که کار و معیشت جامعه ایرانی را تحت تاثیر قرار داده اند. تحریم های اقتصادی به ویژه در حوزه بانکداری و انرژی، تاثیر عمیقی بر برنامه های توسعه کشور نهاده است. بسیاری از پروژه های مهم در حوزه های نفت، پتروشیمی، انرژی های تجدیدپذیر و حتی فناوری های پیشرفته متوقف شده اند. تحریم ها همچنین سرمایه گذاری خارجی و انتقال تکنولوژی را به شدت محدود کرده و در یک کلام، باعث افزایش هزینه ها و کاهش سرعت توسعه شده است. ارزیابی تاثیرات تحریم بر اقتصاد ایران، نیازمند فهم یک مسئله چندوجهی است؛ چراکه نمودهای اقتصادی تحریم به شکل های مختلف از جمله کاهش تولید ناخالص داخلی، دشواری جذب سرمایه خارجی، محدودیت دسترسی به فناوری های روز، فرار سرمایه و... خود را نشان می دهد. بررسی پیامدهای اجتماعی تحریم در زیر پوست جامعه ایران (کاهش سرمایه اجتماعی)، خود حدیث مفصل دیگری است.