سهم ناچیز ایران از بازار آفریقا

ایران تمرکز ویژه ای روی افزایش همکاری های اقتصادی با قاره آفریقا دارد و بر همین اساس، سومین اجلاس بین المللی ایران و آفریقا در روزهاى هفتم و هشتم اردیبهشت در تهران و روزهای دهم و یازدهم اردیبهشت در اصفهان با حضور دولتمردان و بازرگانان ایرانى و آفریقایى برگزار شد. حضور نمایندگان رسمی بیش از 50 کشور آفریقایی و حضور 700 تاجر از 38 کشور آفریقایی در این اجلاس، نشان دهنده اراده قوی ایران برای توسعه تجارت با قاره سیاه است.

آفریقا، دومین قاره بزرگ جهان از نظر مساحت و جمعیت است که از شمال به دریای مدیترانه، از غرب به اقیانوس اطلس، از جنوب به آب های اقیانوس هند و اطلس و از شرق به اقیانوس هند و دریای سرخ محدود می شود. جمعیت آفریقا، فراتر از یک میلیارد و 500 میلیون نفر است و می توان گفت که تقریبا از هر پنج و نیم نفر مردم کره زمین، یک نفر در این قاره زندگی می کنند. قاره آفریقا از نقطه نظر ثروت های خدادادی سرزمینی، مملو از ذخایر معدنی گوناگون است و بیش از 80 درصد الماس جهان، 60 درصد معادن طلا، 35 درصد منگنز، 30 درصد کروم و 32 درصد ذخایر مس دنیا در این قاره وجود دارد. قاره سیاه، 20 تا 25 درصد پتانسیل هیدروالکتریک جهان را در اختیار دارد و هرچند منابع عظیم انرژی نفت این قاره هنوز کاملا کشف و بهره برداری نشده است، اما به نظر می رسد یک پنجم ذخایر نفتی جهان در این قاره نهفته باشد و کشورهای آفریقایی که در گروه تولیدکنندگان نفت قرار دارند، اکنون از 10 کشور فراتر رفته اند. با در نظر گرفتن شرایط حاکم و امکانات موجود ایران باید گفت، در شرایط فعلی و با وجود محدودیت های تحریمی، قاره آفریقا یک بازار مطمئن و وسیع برای برون رفت از مشکلات اقتصادی موجود، مملو از فرصت های پیش بینی نشده و سود مطمئن توأم با ریسک اندک برای بخش های دولتی و خصوصی است.

به سوی توسعه تجارت با قاره سیاه

هفته گذشته، سومین اجلاس بین المللی ایران و آفریقا در شهرهای تهران و اصفهان با حضور دولتمردان و بازرگانان ایرانى و آفریقایى برگزار شد. در همین زمینه، مرکز پژوهش های اتاق ایران در گزارشی به «بررسی آسیب شناسانه بهره گیری از فرصت های قاره آفریقا در مسیر توسعه صادرات کشورمان» پرداخته و این قاره را بازاری بزرگ و مطمئن برای کالاهای صادراتی ایران خوانده است. آفریقا دومین قاره بزرگ جهان از لحاظ مساحت و جمعیت است که از شمال به دریای مدیترانه، از غرب به اقیانوس اطلس، از جنوب به آب های اقیانوس هند و اطلس و از شرق به اقیانوس هند و دریای سرخ محدود می شود. طبق آمار جدید، جمعیت آفریقا فراتر از یک میلیارد و پانصد میلیون نفر است و می توان گفت تقریبا از هر پنج و نیم نفر مردم کره زمین یک نفر در این قاره زندگی می کنند. قاره آفریقا از نقطه نظر ثروت های خدادادی سرزمینی مملو از ذخایر معدنی گوناگونی است و بیش از 80 درصد الماس جهان، 60 درصد معادن طلا، 35 درصد منگنز، 30 درصد کروم و 32 درصد ذخایر مس جهان در این قاره وجود دارد. این قاره 20 تا 25 درصد پتانسیل هیدروالکتریک جهان را نیز در اختیار دارد و هرچند منابع عظیم انرژی نفت این قاره هنوز کاملا کشف و بهره برداری نشده، اما به نظر می رسد یک پنجم ذخایر نفتی جهان در این قاره نهفته باشد و کشورهای آفریقایی تولیدکننده نفت اکنون از 10 کشور فراتر رفته اند.

آفریقا طی دو دهه اخیر در عرصه های سیاسی و خصوصا اقتصادی به یکی از مناطق مهم راهبردی جهان و صحنه تقابل و رقابت کشورهایی همچون ایالات متحده آمریکا، چین، ژاپن، فرانسه، انگلستان، ترکیه، هند و برزیل مبدل شده است به گونه ای که بسیاری از تحلیلگران، هزاره سوم را هزاره آفریقا نامیده اند. علت اصلی این امر نیز بهبود نسبی وضعیت اقتصادی و شاخص های عمومی حاصله از آن است؛ ازاین رو باوجود فقر و مسکن عمومی و مشکلات اقتصادی ثابت این قاره، طی یک دهه اخیر وضعیت اقتصادی آفریقا تا حدودی بهبود یافته و رشد ناخالص ملی در برخی از کشورها همچون آنگولا، موزامبیک، گینه استوایی، جمهوری دموکراتیک کنگو و اتیوپی که در زمره فقیرترین کشورهای جهان به شمار می رفته اند، افزایش یافته است که این امر، نویدبخش پیشرفت هایی در آینده اقتصاد این کشورها محسوب می شود.

مقاصد و کالاهای صادراتی ایران به آفریقا

براساس آمارهای صندوق بین المللی پول و بانک جهانی در سال های 2020 و 2021، بخش هایی همچون مخابرات، بانکداری و خرده فروشی در کشورهای مختلف آفریقایی در حال رشد بوده و ساخت وساز و پروژه های عمرانی نیز در کل قاره در حال افزایش است. تحلیلگران امور آفریقا، بخشی از موفقیت فرآیند رشد اقتصادی آفریقا را توسعه ثبات سیاسی کلان، ایجاد اصلاحات در اقتصاد خرد، کاهش موانع تجاری، خصوصی سازی مؤسسات اقتصادی دولتی، تقویت سیاست های نظارتی و تأمین کسری بودجه کشورهای این قاره می دانند. بخش دیگری از توفیقات نسبی در بهبود ساختار اقتصادی کشورهای قاره آفریقا نیز به افزایش سرمایه گذاری های خارجی در این قاره بازمی گردد؛ به طوری که سرمایه گذاری مستقیم خارجی در آفریقا، از میزان 9 میلیارد دلار در سال 2000 به 220 میلیارد دلار در سال 2023 افزایش یافته است. این سرمایه گذاری ها همواره منافع مالی هنگفتی نیز به دنبال داشته؛ به طوری که کشورهای مختلف اروپایی، ایالات متحده آمریکا، ژاپن، برزیل، هند، ترکیه و چین با مطالعه دقیق فرهنگ و آداب ورسوم مناطق گوناگون قاره آفریقا سرمایه گذاری های گسترده ای را در کشورهای مختلف آفریقایی انجام داده و از این رهگذر، منافع اقتصادی عظیمی را عاید شرکت های چندملیتی متعلق به کشورهای خود ساخته اند.

با در نظر گرفتن شرایط حاکم و امکانات موجود ایران باید گفت، در شرایط فعلی و مشکلات و محدودیت های ناشی از لغو یک جانبه قرارداد برجام توسط ایالات متحده؛ قاره آفریقا، بازاری مطمئن و وسیع برای برون رفت از مشکلات اقتصادی موجود، مملو از فرصت های پیش بینی نشده و سود مطمئن توأم با ریسک اندک برای بخش های دولتی و خصوصی است. این در شرایطی است که باوجود مناسبات درازمدت ایران با آفریقا و اقدامات صورت گرفته در دولت های مختلف پس از انقلاب اسلامی در زمینه توسعه مناسبات تجاری اقتصادی با قاره آفریقا، حجم مبادلات اقتصادی ایران با آفریقا در بهترین شرایط گردش مالی، اعم از صادرات و واردات در سال 2023 به 1.2 میلیارد دلار ارتقایافته است که این امر حکایت از جدی گرفته نشدن این بازار بسیار مستعد و پررونق است. بخش عمده کالاهای صادراتی ایران به کشورهای مختلف آفریقایی طی دهه های اخیر را نفت، بوتان مایع، آهن و فولاد، قیر، پروپان مایع، متانول، محصولات پتروشیمی، کالاهای ساختمانی و سیمان و مقاصد عمده صادراتی ایران در قاره آفریقا را عمدتا کشورهای مصر، کنیا، سودان، آفریقای جنوبی، موزامبیک، تانزانیا، سومالی، ساحل عاج و تونس تشکیل داده اند.

منوی اقتصادی ایران و آفریقای جنوبی

در این پژوهش کاربردی، زمینه های همکاری ایران و قاره آفریقا با تمرکز بر سه کشور آفریقای جنوبی، کنیا و نیجریه به گونه ای واقع بینانه بررسی و به موازات آن، شاخص هایی نظیر نوع نگرش دولتمردان آفریقایی در مورد فعالیت های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران توأم با فرصت ها، تهدیدها، نقاط قوت و ضعف برمبنای ماتریس SWOT مورد بررسی قرار گرفته و در بخش پایانی نیز راهکارهایی برای حضور موفق اقتصادی ایران در آفریقا ارائه شده است. جدای از ارائه رهیافت های مزبور برمبنای فرصت های موجود که جایگاه سیاستگذاری جامع جمهوری اسلامی ایران در قبال توسعه روابط اقتصادی تجاری با این کشورها را به گونه ای تحلیلی و برمبنای واقعیات موجود و شرایط آینده بررسی کرده است؛ توصیه های سیاستی ذیل نیز می تواند به منزله چراغ راهی درخشان، متضمن تحقق بخشی از منافع فراملّی ایران و همگرایی هرچه بیشتر ایران و کشورهای آفریقای جنوبی، کنیا و نیجریه در عرصه هایی خاص باشد.

 آفریقای جنوبی از زیرساخت های قدرتمندی در بخش های صنعتی و معدنی برخوردار است و از نظر استانداردهای صنعتی در رده کشورهای توسعه یافته جای گرفته و پتانسیل بالای جمهوری اسلامی ایران در بخش های مختلف صنعتی، معدنی و کشاورزی که در سال های اخیر و با ورود شرکت های دانش بنیان داخلی، دستاوردهای بالایی را تجربه کرده است، زمینه مناسبی را برای همکاری دو کشور در عرصه هایی نظیر خودروسازی، آهن و فولاد، سدسازی، نفت و پتروشیمی، انواع ماشین آلات، کشاورزی مدرن و اکتشاف و استخراج معادن فراهم آورده است. بدیهی است توسعه مناسبات اقتصادی طرفین در حوزه های راهبردی نظیر آهن و فولاد، سدسازی، نفت و پتروشیمی و اکتشاف و استخراج معادن دربرگیرنده مزایای زیادی برای جمهوری اسلامی ایران از نظر کارآفرینی و ارزآوری بخصوص در شرایط کنونی کشور خواهد بود. به موازات آن، جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آفریقای جنوبی به عنوان دو قدرت منطقه ای شاخص در خاورمیانه (خلیج فارس) و منطقه جنوب آفریقا با در اختیار داشتن زیرساخت های حمل ونقل ریلی-جاده ای و بنادر مهم تجاری می توانند زمینه ساز و تسهیلگر دستیابی کشور مقابل به بازارهای این مناطق و انتقال کانتینرهای حامل تولیدات صنعتی و پتروشیمی ایران به کشورهای محصور در خشکی جنوب آفریقا و کالاهای صنعتی و معدنی آفریقای جنوبی به برخی کشورهای آسیای مرکزی و روسیه با هزینه ای کاملا مناسب و در سریع ترین زمان ممکن و البته مسافت کوتاه تر بوده و هزینه های دو کشور را نیز به میزان قابل توجهی کاهش دهند.

آسیب شناسی توسعه تجارت با آفریقا

ایران همچنین با در اختیار داشتن زیرساخت های حمل ونقل ریلی و جاده ای و بنادر مهم تجاری در خلیج فارس و دریای عمان می تواند زمینه ارتباط کشور نیجریه با کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه درخصوص صدور نفت و اقلام عمده کشاورزی خود به ویژه نفت و فرآورده های نفتی، محصولات کشاورزی، کاکائو، لاستیک و آلیاژهای آلومینیوم را نیز فراهم کند و نیجریه نیز به عنوان کشوری تأثیرگذار در منطقه غرب آفریقا می تواند به عنوان دروازه ورود ایران به بازارهای کشورهای غرب بزرگ آفریقا، ایفاگر نقش مؤثری در توسعه مناسبات اقتصادی ایران با برخی از کشورهای منطقه غرب آفریقا باشد. توسعه مناسبات اقتصادی ایران و کنیا نیز عمدتا در بخش های مختلف صنعتی معدنی مناسب و متناسب با ظرفیت های تجاری دو کشور در حال حاضر از جایگاه عملیاتی برخوردار بوده و کنیا نه تنها ازنظر واردات نفت خام، گاز و پتروشیمی، بازار خوبی برای صنایع نفتی ایران به شمار می رود بلکه ظرفیت های مناسبی برای شرکت های دولتی و خصوصی ایرانی در زمینه مشارکت در حوزه نفت، پتروشیمی، قیر، گاز و ارائه خدمات تخصصی در این زمینه ها به کشور کنیا وجود دارد.

براساس آمارها، سهم تجارت ایران با آفریقا فقط 3 درصد از صادرات و یک درصد از واردات کشور را تشکیل می دهد. حجم مبادلات تجاری ایران و کشورهای آفریقایی در سال گذشته حدود 1.3 میلیارد دلار بوده است. از این میزان، صادرات ایران به 49 کشور آفریقایی حدود 1.183 میلیارد دلار و واردات از 23 کشور آفریقایی حدود 95 میلیون دلار برآورد شده است. با این حال، ایران این سطح از مبادلات تجاری را کافی ندانسته و قرار است حجم تجارت سالانه با آفریقا به بیش از 10 میلیارد دلار افزایش یابد.

ارتباط با نویسنده: [email protected]