تحلیل آسیب شناسانه از جایگاه صنعت خودروی ایران در اقتصاد، محیط زیست و عدالت اجتماعی

در ماه های اخیر، زمزمه های تغییر در نظام تعرفه ای واردات خودرو در فضای رسانه ای و حتی بدنه دولت به گوش می رسد؛ برخی مقامات از ضرورت کاهش محدودیت های وارداتی و آزادسازی کنترل شده بازار خودرو سخن گفته اند. این بحث گرچه دیر هنگام است، اما می تواند آغازی بر اصلاح یک اشتباه تاریخی در سیاست گذاری صنعتی کشور باشد. 

طبق گزارش های رسمی، در سال ۱۴۰۲ تنها کمتر از ۸۰ هزار دستگاه خودروی خارجی به کشور وارد شد، آن هم با تعرفه هایی سنگین که باعث شد قیمت نهایی بسیاری از خودروهای اقتصادی خارجی تا سه برابر قیمت جهانی در بازار ایران برسد.

 در مقابل، بیش از ۱.۳ میلیون دستگاه خودروی داخلی تولید شد، در حالی که کیفیت آن ها (بر اساس گزارش های رسمی شرکت بازرسی کیفیت و استاندارد ایران ISQI) همچنان در رده های پایین جهانی قرار دارد.

ایران یکی از محدودترین بازارهای خودرو در دنیاست. ضریب نفوذ خودروهای خارجی در ایران زیر ۵ درصد است؛ در حالی که این عدد در ترکیه حدود ۶۰ درصد، در امارات بیش از ۹۰ درصد و حتی در کشورهای با درآمد متوسط مانند تایلند نیز بالای ۵۰ درصد است.

خودروسازی، فرصتی که تبدیل به بحران شد

صنعت خودروسازی، ذاتاً یک صنعت مادر است و می تواند نیروی محرکه ای برای بیش از ۶۰ صنعت دیگر باشد. اما وقتی این صنعت در فضای انحصاری، بدون رقابت، بدون تعهد به کیفیت و با حمایت بی حد و مرز دولتی توسعه یابد، به جای فرصت، به یک بحران چندلایه تبدیل می شود.

امروز، نه تنها مردم از کیفیت خودرو ناراضی اند، بلکه دولت نیز به شدت درگیر تنظیم قیمت ها، پاسخ به نارضایتی ها و مهار قاچاق سوخت شده است. حتی نهادهای نظارتی مثل دیوان محاسبات و سازمان بازرسی کل کشور نیز بارها نسبت به اتلاف منابع، بیکاری پنهان، و کاهش بهره وری در صنعت خودرو هشدار داده اند.

خودروهای داخلی؛ تهدیدی برای محیط زیست و ایمنی جامعه

طبق گزارش بانک جهانی، ایران یکی از ۱۰ کشور آلوده کننده جهان از نظر آلودگی هواست و در بسیاری از کلان شهرها مانند تهران، اصفهان، مشهد و تبریز، سهم خودروها در آلودگی هوا بیش از ۷۰ درصد است.

در سال ۱۴۰۲، بیش از ۱۶ هزار نفر در تصادف های رانندگی جان باختند. سهم خودروهای تولید داخل در این میان قابل انکار نیست؛ خودروهایی که از ایمنی، کیفیت ترمز، طراحی بدنه و استانداردهای فنی روز جهانی فاصله  زیادی دارند.

قاچاق سوخت؛ یک زخم کهنه و ادامه دار

در حال حاضر، با نرخ بنزین ۳ هزار تومانی (مصوب و آزاد)، قیمت سوخت در ایران همچنان یکی از پایین ترین ها در دنیاست. در افغانستان، بنزین حدود ۴۰ هزار تومان (معادل حدود ۷۰ سنت) فروخته می شود. این تفاوت قیمتی باعث شده است که روزانه حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیون لیتر سوخت از کشور قاچاق شود (به نقل از شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی).

این میزان قاچاق، نه تنها ثروت ملی را می بلعد، بلکه حاصل تولید خودروهایی با مصرف بالا (۷ تا ۱۲ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر برای بسیاری از خودروهای داخلی) و عدم قیمت گذاری واقعی سوخت است.

آیا کشورهای دیگر هم مثل ما عمل می کنند؟

نروژ، با اینکه پنجمین صادرکننده نفت در دنیاست، قیمت بنزین را به شکل واقعی (بیش از ۲ دلار برای هر لیتر) تعیین کرده تا مردم به سمت خودروهای برقی بروند. امروز، ۸۰ درصد خودروهای جدید ثبت شده در نروژ برقی اند.

امارات، با درآمد بالا و بدون مالیات بر درآمد، تعرفه واردات خودرو را در سال های اخیر به ۵ تا ۱۰ درصد رسانده تا مردم به طیف گسترده ای از خودروهای ایمن و کم مصرف دسترسی داشته باشند.

ترکیه، با وجود تعرفه های بالا، خودروهای تولید داخلی را به صورت جدی با برندهای جهانی (مثل رنو، تویوتا و هیوندای) شریک کرده و در سال ۲۰۲۳، بیش از ۸۰۰ هزار خودرو صادر کرده است.

راه حل چیست؟

1.    تعیین تعرفه های منطقی برای واردات خودرو با هدف افزایش رقابت، نه نابودی تولید داخلی.

2.    اصلاح تدریجی و کارشناسی قیمت سوخت در کنار گسترش و تنوع استفاده از ظرفیت حمل ونقل عمومی و خودروهای کم مصرف.

3.    خروج دولت از تصدی گری و تمرکز بر سیاست گذاری و نظارت مؤثر.

4.    تقویت شفافیت زنجیره تامین خودرو، از واردات قطعات تا قیمت گذاری نهایی.

جمع بندی

اگر صنعت خودرو را واقعاً ملی می دانیم، باید آن را از بستر رانت، انحصار، کیفیت پایین و فریب آمار بیرون بکشیم. حمایت کورکورانه از تولید داخلی، نه حمایت از صنعت است، نه حمایت از مردم.

امروز، مردم ایران بیش از هر زمان دیگری مستحق تنفس در هوایی پاک، سوار شدن بر خودروهای ایمن و دسترسی به بازار رقابتی اند. اصلاح این مسیر، نه تجمل گرایی، بلکه احترام به عقلانیت، اقتصاد و کرامت انسان ایرانی است.

منابع و مآخذ:

●    گزارش شرکت بازرسی کیفیت و استاندارد ایران (ISQI)، ۱۴۰۲

●    بانک جهانی (World Bank), Air Pollution Statistics, 2023

●    گزارش رسمی واردات خودرو – گمرک ایران، ۱۴۰۲

●    شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی – آمار قاچاق سوخت، ۱۴۰۲

●    OECD Fuel Prices Database, 2023

●    مرکز پژوهش های مجلس – گزارش بررسی عملکرد صنعت خودروی ایران، ۱۴۰۱

●    داده های وزارت حمل ونقل نروژ – 2022 EV Statistics