مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی بار دیگر هشدار داد / در خدمت یا خیانت تراریخته ها؟!

مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی از جمله منتقدان محصولات تراریخته در ایران است و بارها در سال های اخیر نسبت به ایمنی و سلامتی محصولات تراریخته هشدار داده است.

سال گذشته بود که مرکز پژوهش های مجلس در بررسی اسناد لایحه برنامه ششم توسعه به یک بند از این برنامه انتقادات جدی وارد ساخت و ایمنی محصولات تراریخته را مورد تردید دانست: «تولید و تجاری سازی انبوه محصولات تراریخته و مقابله با فناوری هراسی در رسانه های ملی به عنوان یکی از اقدامات اساسی دولت در بخش علم و فناوری آورده شده است. این در حالی است که هنوز ایمن بودن محصولات تراریخته چه در بحث محیط زیست و چه سلامت انسان از نظر متخصصان دنیا و کشور مورد تردید است. همچنین قوانین و مقررات این حوزه با چالش هایی روبه رو است و هنوز در کشور اجرایی نشده است.»

در مقابل این انتقاد، مرکز پژوهش های مجلس پیشنهاد داد تا بر واردات و صادرات محصولات حاصل از زیست فناوری نظارت شود و همچنین دولت مكلف شود تا طی برنامه ششم توسعه، استانداردهای مورد نیاز محصولات حاصل از زیست فناوری را تدوین كند.

اما با گذشت بیشتر از یک سال از زمان ارائه گزارش مرکز پژوهش های مجلس تا امروز، چالش مقررات و کاستی های حوزه قوانین محصولات تراریخته در ایران هنوز به قوت خود باقی است و همین موجب شده بازوی پژوهشی مجلس این هفته در گزارشی به مطالعه تطبیقی قوانین کشورهای جهان در حوزه محصولات تراریخته بپردازد و در پایان، خواستار رفع ایرادات قانون ایمنی زیستی در ایران شود.

تراریخته چیست؟

نخستین بار در قرن 17 میلادی رابرت هوک، دانشمند انگلیسی توانست سلول را با کمک میکروسکوپ مشاهده کند و کلمه سلول توسط او و به خاطر شباهت آنچه در زیر میکروسکوپ مشاهده می کرد و اتاق های استراحت کشیش ها پیشنهاد داد.

رفته رفته با پیشرفت علم انسان دانست که تمام اطلاعات لازم برای ادامه حیات هرگونه زیستی به صورت ساختار مولکولی پیچیده ای به نام DNA قرار دارد. در واقع، مولکول DNA تمام اطلاعات لازم برای ساخته شدن یک موجود زنده را داراست و این مولکول از واحد های وراثتی تشکیل شده که به آنها ژن گفته می شود.

ژن ها از نسلی به نسل دیگر به ارث می رسند و هر کدام از ما در سلول های خود ژن هایی را حمل می کنیم که زمانی جزئی از ساختار ژنتیکی اجداد دور ما بوده است. در این میان، ساختار مولکول DNA توسط مکانیسم هایی از تغییر و اشتباه حفاظت می شود، ولی از آنجا که هیچ چیز کامل نیست به علت اشتباه در به ارث رسیدن ژن ها گاهی صفت هایی ایجاد می شود که وجودشان سبب برتری آن گونه می شود. دقیقا همین اتفاق پایه تکامل است. تا زمانی که آدمی از این فرآیند ها بی اطلاع بود، تمام سازوکار های شرح داده شده به طور طبیعی اتفاق می افتاد، اما با پیشرفت علم کم کم بشر یاد گرفت که می تواند در این مکانیسم ها که پایه حیاتند، دستکاری کند و به این ترتیب، موجوداتی با محتوای ژنتیکی دستکاری شده یا تراریخته (Transgenic) خلق کند.

در یک کلام، با اینکه واژه «تراریخته» در نگاه نخست کمی ترسناک به نظر می آید، اما تراریخته به معنی دستکاری ژنتیکی محصولات یا جانوران است، چنانچه یک یا چند ژن را به گونه ای اضافه یا کم کنیم تا ویژگی های آن بهبود یابد. از همین رو، محصول تراریخته، محصولی است که DNA آن  با استفاده از روش های مهندسی ژنتیک تغییر داده شده است.

بودن یا نبودن؛ مسئله این است!

محصولات تراریخته، موافقان و منتقدان بسیاری دارند. موافقان به دستاوردهای مثبت مهندسی ژنتیک در کشاورزی نگاه می کنند و معتقدند که با توجه به افزایش جمعیت و کمبود منابع غذایی در جهان، محصولات تراریخته می توانند به کمک انسان بیایند؛ به باور آنها، پیش بینی می شود که جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰ به ۹  میلیارد نفر می رسد و این در حالی است که همین الان نیز تامین امنیت غذایی جهان با چالش روبه روست. از سوی دیگر، این محصولات با سودآوری فراوانی که از محل تولیدشان حاصل شده است، نه رقیبی جدی، بلکه مکملی برای محصولات مشابه سنتی خود محسوب می شوند.

طبق جدیدترین گزارش منتشرشده از سوی سرویس بین المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی، در بیستمین  سال تجاری سازی موفق محصولات تراریخته در دنیا، سطح زیرکشت این محصولات در ٢٨ کشور جهان بیش از 100برابر رشد داشته است. همچنین بیش از ١٨  میلیون کشاورز در ٢٨ کشور توسعه یافته و درحال توسعه در دنیا به استقبال محصولات کشاورزی مهندسی  ژنتیک شده رفته و با رضایت کامل از کارایی و کسب منافع اقتصادی بالای این محصولات، هر سال زمین های خود را به زیر کشت محصولات تراریخته می برند.

اما مخالفان و منتقدان محصولات تراریخته نیز کم نیستند و هم در رابطه با سلامتی و ایمنی یک محصول تراریخته و هم درباره ابعاد زیست محیطی مسئله نگران هستند؛ آنها در یک کلام معتقدند که محصولات تراریخته و تغییرات ژنتیکی در بذرهای کشاورزی به بهانه مقاوم سازی آفات و تغییرات اقلیمی غیرقابل پیش بینی، سونامی هولناکی علیه ذخایر ژنتیک طبیعت است.

در این میان، نکته تلخ ماجرا اینجاست که در ایران، ابعاد مسئله تراریخته ها کمتر مطالعه شده و هنوز پژوهشی جدی و قابل اتکا درباره ابعاد مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته در بخش کشاورزی در کشور انجام نشده است و این فقر مطالعاتی و پژوهشی، مخاطره ای است که می تواند ابعاد مسئله تراریخته ها را در ایران وخیم تر کند.

مطالعه تطبیقی قوانین تراریخته در جهان

اما گزارش مرکز پژوهش های مجلس چه می گوید؟ در این گزارش، یکی از دستاوردهای فناوری زیستی جدید و مهندسی ژنتیک، تولید موجودات تغییر ژنتیکی یافته (تراریخته) معرفی شده و آمده است: گیاهان مقاوم به آفات، داروهای نوترکیب، تولیدات صنعتی حاصل میکروارگانیسم های تراریخته و فرآورده های غذایی مشتق شده از موجودات زنده تراریخته از نمونه های محصولات تراریخته هستند که سبب افزایش کمی و کیفی محصولات صنایع مرتبط شده اند. با این حال، مخاطرات احتمالی ناشی از این محصولات بر سلامت انسان و همینطور محیط زیست سبب شده تا سازمان های بین المللی و کشورهای مختلف، قوانین و مقررات خاصی برای استفاده ایمن از فناوری زیستی نوین و محصولات آنها اتخاذ کنند.

در گزارش بازوی پژوهشی مجلس، قوانین و مقررات مربوط به محصولات تراریخته در پروتکل های بین المللی، اتحادیه اروپا و همچنین کشورهای اصلی تولیدکننده به ویژه آمریکا، آرژانتین و برزیل،  کشورهای محدودکننده نظیر روسیه، سوئد،  آلمان و ژاپن به عنوان واردکننده این محصولات در کنار قوانین و مقررات مربوطه در ایران بررسی شده است.

مطالعه تطبیقی قوانین و مقررات تراریخته ها در این گزارش نشان می دهد که اکثر کشورهای جهان در زمینه ایمنی زیستی و مدیریت ریسک تولید، واردات، صادرات، برچسب گذاری و آگاهی رسانی محصولات تراریخته به مصرف کنندگان دارای سیاست ها،  قوانین و مقررات خاص خود هستند. تولید گیاهان تراریخته تنها در 28 کشور جهان صورت می گیرد. از طرف دیگر،  برای واردات محصولات تراریخته در کشورهای مختلف،  ارزیابی ایمنی و اخذ مجوز الزامی است. رعایت حقوق مصرف کنندگان از طریق برچسب گذاری محصولات تراریخته بوده است. بررسی وضعیت محصولات تراریخته در کشور نیز نشان می دهد که به رغم وجود قوانین مرتبط تاکنون تنها از تولید تجاری گیاهان تراریخته در کشور جلوگیری به عمل آمده، ولی در خصوص واردات این محصولات،  کنترل و نظارتی صورت نگرفته است.

گزارش مرکز پژوهش های مجلس در پایان، پیشنهاد می دهد که با توجه به نتایج حاصل از مطالعه تطبیقی قوانین و مقررات کشورهای منتخب و مقایسه آنها با قوانین و مقررات کشور به نظر می رسد رفع ایرادات قانون ایمنی زیستی ایران، تامین الزامات تولید،  مصرف، واردات و صادرات محصولات تراریخته از جمله کنترل و نظارت بر واردات،  برچسب گذاری و رعایت حقوق مصرف کنندگان و تامین زیرساخت های لازم جهت تحقیقات و تولید محصولات تراریخته ضروری است.

ارتباط با نویسنده: ivankaramazof@yahoo.com