بهترین و بدترین ها در توسعه انسانی

گزارش شاخص توسعه انساني سال 2018 نشان می دهد که ایران در میان 189 کشور در رتبه شصتم جهان ایستاده است. این شاخص از سال 1990 هر ساله توسط دفتر برنامه توسعه سازمان ملل متحد منتشر مي شود و بیست و هشتمین گزارش سالانه شاخص توسعه انساني نشان می دهد که ايران در سال 2018 در جايگاه شصتم و تركيه در جايگاه شصت و چهارم جهان قرار دارند. هرچند پيشرفت تركيه در شاخص توسعه انساني از سال 2012 تاكنون به طور قابل توجهي بهتر و بيشتر از ايران بوده، اما همچنان موقعیت ايران در اين شاخص بالاتر است و در جایگاه نخست کشورهای منطقه در شاخص توسعه انسانی ایستاده است.

تازه ترین گزارش شاخص توسعه انساني که از سوی اتاق بازرگانی تهران مورد ارزیابی قرار گرفته، نشان می دهد که ایران از نظر شاخص توسعه انسانی در سال ۲۰۱۸ در ردیف کشورهای با توسعه انسانی بالا قرار دارد. به عبارت بهتر، ۵۹ کشور نخست رتبه بندی «شاخص توسعه انسانی» با کسب نمره بیش از 0.8 در گروه کشورهای با «توسعه انسانی بسیار بالا» قرار گرفته اند. پس از این گروه، ایران با کسب نمره 0.798 توانست به عنوان نخستین کشور در گروه اقتصادهای با «توسعه انسانی بالا» در رده شصتم بایستد. این در حالی است که در گزارش سال 2017، ایران با نمره 0.796 در رتبه ۶۱ و در گزارش سال ۲۰۱۶ با نمره 0.789 در رده ۶۹ قرار داشت. ایران با کسب این نمره در رتبه بندی «شاخص توسعه انسانی ۲۰۱۸» بالاتر از کشورهایی نظیر ترکیه با رتبه ۶۴، مکزیک با رتبه ۷۴، برزیل با رتبه ۷۹، چین با رتبه ۸۶، آفریقای جنوبی با رتبه ۱۱۳، اندونزی با رتبه ۱۱۶، عراق با رتبه 120 و هند با رتبه ۱۳۰ قرار گرفته است.

در گزارش «شاخص توسعه انسانی ۲۰۱۸» که براساس وضعیت کشورها در سال ۲۰۱۷ به روز رسانی شده است، امید به زندگی ایرانی ها از بدو تولد 76.2 سال است، حال آنکه در سال ۲۰۱۵ امید به زندگی ایرانی ها 75.6 سال بود؛ شاخصی که مربوط به بعد سلامت و طول زندگی است. همچنین براساس یافته های این گزارش، در سال ۲۰۱۷ «سال های مورد انتظار حضور در مدرسه» در ایران 14.9 سال و «میانگین سال های حضور در مدرسه» 9.8 سال بوده است؛ شاخصی که مربوط به معیار دسترسی به دانش است. در نهایت نیز «درآمد ملی سرانه» ایران به عنوان شاخص اصلی «استاندارد مناسب زندگی» در ارزیابی توسعه انسانی کشورها، بیش از ۱۹ هزار دلار گزارش شده است.

بهترین ها و بدترین ها

گزارش شاخص توسعه انساني سال 2018 نشان می دهد نروژ به عنوان برترین کشور در رده نخست این رتبه بندی قرار گرفته است. پس از نروژ، کشورهای سوییس، استرالیا، ایرلند و آلمان به عنوان برترین کشورها به ترتیب در رده های دوم تا پنجم جای دارند و ایسلند، هنگ کنگ، سوئد، سنگاپور و هلند نیز در جایگاه ششم تا دهم قرار گرفته اند.

براساس این گزارش، سلامت، آموزش و سطح درآمد در تمام مناطق جهانی بهبود یافته است، اما نابرابری شدیدی در بین و درون کشورها وجود دارد، امری که بر توسعه انسانی باثبات سایه انداخته است. امروزه یک نوزاد متولد در نروژ به عنوان کشوری که بالاترین شاخص توسعه انسانی را در جهان دارد، می تواند امید به زندگی بیش از ۸۲ سال و گذراندن تقریبا ۱۸ سال در مدرسه را داشته باشد. در مقابل اما نوزاد همسانی که در نیجریه در مقام کشوری با پایین ترین شاخص توسعه انسانی در جهان متولد می شود، تنها امید به زندگی ۶۰ سال و گذراندن پنج سال در مدرسه را دارد.

به گزارش «سازمان ملل»، نابرابری در هر کشوری وجود دارد، حتی کشورهای توسعه یافته و ثروتمند، اما این وضعیت در کشورهایی که «شاخص توسعه انسانی» پایین تری دارند، وخیم تر است؛ چراکه در این کشورها بیش از یک سوم ظرفیت های توسعه انسانی به هدر می رود. در این باره، در جدیدترین به روز رسانی گزارش «شاخص توسعه انسانی» نروژ توانسته با کسب نمره 0.953 بدون تغییر نسبت به رتبه بندی سال ۲۰۱۶ در رده نخست جهان قرار گیرد. در سال ۲۰۱۷، امید به زندگی نروژی ها در بدو تولد 82.3 سال بود. میانگین سال های مورد انتظار برای حضور در مدرسه در این کشور 17.9 سال و میانگین سال های حضور در مدرسه نیز 12.6 سال بوده است. همچنین در این سال درآمد سرانه نروژی ها بالغ بر ۶۸ هزار دلار بوده است (براساس برابری قدرت خرید سال ۲۰۱۱). در انتهای رتبه بندی شاخص توسعه انسانی سال 2018 نیز نیجریه با نمره 0.354 در رده ۱۸۹ ایستاده است. بالاتر از این کشور و در رده های انتهایی نیز به ترتیب نام کشورهای جمهوری آفریقای مرکزی، سودان جنوبی، چاد، بروندی و سیرالئون به چشم می خورد.

روش شناسی شاخص «توسعه انسانی»

شاخص «توسعه انسانی» موفقیت کشورها را در سه بعد اصلی «توسعه انسانی» اندازه می گیرد. این سه بعد عبارتند از: «طول و سلامت عمر»، «دسترسی به دانش» و «استاندارد مناسب زندگی». برای هر یک از این سه بعد، شاخص های منحصر به فردی نیز در نظر گرفته شده است که به ترتیب عبارتند از: شاخص «امید به زندگی در ابتدای تولد» برای طول و سلامت عمر، شاخص های «سال های مورد انتظار حضور در مدرسه» و «میانگین سال های حضور در مدرسه» برای دسترسی به دانش و شاخص «درآمد ملی سرانه» برای «استاندارد مناسب زندگی.»

به منظور گردآوری آمارهای مربوط به هر یک از این شاخص ها نیز از داده های سازمان های معتبر بین المللی نظیر «بانک جهانی»، «صندوق بین المللی پول»، «یونسکو» و... استفاده شده است. گفتنی است در این گزارش نمره «شاخص توسعه انسانی » کشورها بین بازه صفر (بدترین) و یک (بهترین) محاسبه شده است. بر این اساس کشورهای با نمره 0.8 و بیشتر در گروه اقتصادهای با «توسعه انسانی بسیار بالا»، کشورهای با نمره 0.7 تا 0.799 در گروه اقتصادهای با «توسعه انسانی بالا»، کشورهای با نمره 0.55 تا 0.699 در گروه اقتصادهای با «توسعه انسانی متوسط» و در نهایت کشورهای با نمره کمتر از 0.55 در گروه اقتصادهای با «توسعه انسانی پایین» قرار می گیرند.

وضعیت ایران و ترکیه در توسعه انسانی

گزارش منتشرشده از سوی اتاق بازرگانی تهران نشان می دهد که در طول حدود ۳۰ سالی که از انتشار شاخص توسعه انسانی از سوی سازمان ملل متحد می گذرد، وضعیت توسعه انسانی در تمام جهان شرایط بهتری پیدا کرده است. این گزارش سپس گریزی به موقعيت ايران و تركيه در شاخص توسعه انساني 2018 می زند و با مقایسه جایگاه این دو کشور همسایه نتیجه می گیرد که اگرچه پيشرفت تركيه در شاخص توسعه انسانی از سال 2012 تاكنون به طور قابل توجهي بيشتر از ايران بوده، اما همچنان رتبه ايران در شاخص توسعه انسانی بهتر از ترکیه است.

براساس این گزارش، در سال ۱۹۹۰ که جمعیت جهان حدود 5 میلیارد نفر تخمین زده می شده تعداد افرادی که سطح توسعه پایینی داشتند حدودا 3میلیارد نفر بوده، اما امروز و با وجود آنکه جمعیت جهان به ۷.۵ میلیارد نفر رسیده حدود ۹۲۶ میلیون نفر در توسعه پایین به سر می برد و به این ترتیب از حدود ۶۰درصد جمعیت جهان افراد با توسعه پایین به حدود ۱۲درصد کاهش یافته اند. در مقابل هم تعداد افرادی که توسعه انسانی بالا یا خیلی بالا دارند حدودا سه برابر شده و از عدد ۱.۲ میلیارد نفر در سال ۱۳۹۰ به حدود ۳.۸ میلیارد نفر افزایش یافته تا بدین ترتیب سهم این گروه جمعیتی از ۲۴درصد به ۵۱درصد کل جهان برسد.

در کنار کشورهایی که توسعه انسانی خیلی بالایی دارند و نزدیک به ۱.۵ میلیارد نفر از کل جمعیت زمین در آن زندگی می کنند، در گروه بعدی که به توسعه انسانی بالا اختصاص داشته و حدود 2 میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر در خود جای می دهد، ایران توانسته به عنوان یکی از بالاترین کشورها خود را در رده شصتم جای دهد. ترکیه به عنوان یکی از نزدیک ترین رقبای ایران در این حوزه همچنان در رده شصت و چهارم جهان قرار گرفته هرچند در سال های اخیر سرعت رشدش از ایران بیشتر بوده است.

همچنین طبق جدیدترین آمارهای ارائه شده از سوی سازمان ملل متوسط سن ایرانیان ۲۹.۵ سال است و حدود ۵۸ میلیون نفر از جمعیت ایران در فاصله سنی ۱۵ تا ۶۴ سال قرار دارند و تنها 4میلیون و ۴۰۰ هزار ایرانی بیش از ۶۵ سال سن دارند. نرخ با سوادی جمعیت بالای ۱۵ سال ایران در این دوره حدود ۸۵درصد اعلام شده که این عدد در قیاس با ترکیه که باسوادی بیش از ۹۵درصدی را نشان می دهد، فاصله ای طولانی دارد. در دیگر شاخص های بررسی شده سهم انرژی های تجدیدپذیری که متناسب با توسعه پایدار است در فاصله سال های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ در ایران تقریبا ثابت بوده و روند کاهشی پیدا نکرده است.

جدیدترین آمارها نشان می دهد که در کشورهایی همچون سوئد و فنلاند سهم این انرژی ها به ترتیب ۵۳ و ۴۳درصد بوده، در ترکیه این عدد بیش از ۱۳درصد گزارش شده و این در حالی است که سهم این انرژی در ایران کمتر از یک درصد است. جدیدترین ارزیابی ها در حوزه سلامت نیز نشان می دهد که میانگین سن امید به زندگی در ایران حدود ۷۶ سال گزارش شده است. همچنین در حوزه هزینه های سلامت نیز سهم ایران در قیاس با ترکیه در استفاده از تولید ناخالص داخلی برای ارزیابی ها سهم بالاتری را نشان می دهد.

ارتباط با نویسنده: Ivankaramazof@yahoo.com