حیات و ممات استارتاپ ها در ایران

استارتاپ (Startup یا Start-up) را در زبان فارسی به «شرکت نوپا» ترجمه کرده اند. این شرکت نوپا ویژگی هایی دارد که آن را از نمونه های شبیه خود متمایز می کند. مثلا شما یک شرکت یا کسب و کار جدید راه اندازی می کنید که مشابه آن وجود دارد، اما از آنجا که در ماه های نخست، شرکت شما هنوز به درستی سر و شکل نگرفته اصطلاحا می گویید شرکت ما نوپاست، اما نوپا بودن در مفهوم استارتاپ به معنای نوپایی در ایده و خلاقیت در تولید محصولات جدید یا کنار گذاشتن سازوکارهای کنونی و طرح روش های خلاقه است. برای مثال، زمانی مردم تمامی کالاهای خود را از بازار تهیه می کردند، اما حالا استارتاپ های اینترنتی شامل انواع فروشگاه های اینترنتی، پا به عرصه جامعه گذاشته است، بنابراین نوپا بودن، اولین خصیصه استارتاپ است، اما ویژگی مهم دیگری که اهمیت استارتاپ ها را در اقتصاد دوچندان می کند، رشد سریع و درآمدزایی بالاست.

همچنین اشتباه دیگری که غالبا در بیان و کاربرد مفهوم استارتاپ اتفاق می افتد، این نکته است که استارتاپ مشخصا به کسب و کارهای اینترنتی گفته می شود، در حالی که اگر استارتاپ های بزرگ برای رشد، کاهش هزینه و گسترش بیشتر در بازار بر اینترنت متمرکز هستند، نباید گفت که استارتاپ تنها به این حوزه از کسب و کار تعلق دارد، بنابراین شاید بتوان گفت خصوصیات استارتاپ ها نظیر رشد سریع و بازاریابی جهانی موجب شده که عمده محصولات و نوآوری ها در این حوزه متمرکز بر تولید محصولات اینترنتی یا تکنولوژی اطلاعات باشد، اما نباید گفت که مفهوم استارتاپ لزوما راه اندازی کسب و کار اینترنتی است. به عبارت بهتر، اگرچه در تعریف استارتاپ، تاکیدی وجود ندارد که حتماً فعالیت آن باید در حوزه تکنولوژی یا فناوری اطلاعات باشد، اما به دلیل اینکه بسیاری از استارتاپ ها در سالیان اخیر، حول محور این زمینه ها شکل گرفته اند، گاهی در تعریف استارتاپ، خلط مبحث می شود که استارتاپ حتما باید در حوزه تکنولوژی فعال باشد.

حالا پس از گریزی کوتاه به فلسفه شکل گیری استارتاپ ها به سرگذشت استارتاپ ها در ایران و مهمترین چالش های آنها می پردازیم.

موج کارآفرینی استارتاپی

از ابتدای دهه 90، اکوسیستم استارتاپی ایران شروع به شکل گیری کرد و در چند سال گذشته شاهد رشد چشمگیر آن بودیم؛ تشکیل صندوق های سرمایه گذاری خطرپذیر و پذیره نویسی در بورس، شروع به کار شتاب دهنده های استارتاپ در شهرهای مختلف، ورود سرمایه گذاران خارجی بعد از توافق برجام، برگزاری رویدادهای استارتاپی نظیر الکام استارز و اینوتکس و همچنین استقبال بیش از پیش جامعه به استارتاپ های بزرگی نظیر اسنپ و دیجی کالا ازجمله نشانه های رشد و گسترش اکوسیستم استارتاپی ایران بوده است. اما در دو سه سال گذشته خبرهای تلخی از شکست، تعطیلی و به طور کلی، موج شکست استارتاپ ها در ایران رخ داد و شاید تحریم، مهمترین عامل این مساله بوده است، بنابراین این سوال در ذهن مطرح می شود که آیا پس از یک دوره رشد و شکوفایی، موج فعالیت استارتاپ ها در ایران فروکش کرده است؟

به گزارش آینده نگر، چالش های استارتاپ ها در سال های 95 و 96 کم نبود. در سال گذشته مخالفت کسب وکارهای سنتی با استارتاپ ها خبرساز شده بود. مهم ترین این مخالفت ها که البته در همه جای دنیا مشاهده شده، مربوط به تاکسی یاب های اینترنتی بود. همان طور که در برزیل، بریتانیا، ترکیه و دیگر کشورهای جهان فعالیت اوبر و سایر تاکسی یاب های اینترنتی مورد اعتراض رانندگان تاکسی های سنتی قرار گرفت، در ایران هم اسنپ با سنگ اندازی سنتی ها روبه رو شد؛ حمله به دفتر اسنپ در کرمان یا تجمع در مقابل دفتر این شرکت و تاکسیرانی شهرهای مختلف از جمله این حوادث بود. اعتراض سنتی ها اما همه ماجرا نبود. در سال گذشته تعرض راننده یک تاکسی یاب اینترنتی به یک زن جوان خبرساز شد و در ادامه رانندگانی که برای همین تاکسی یاب رانندگی می کردند، در مقابل دفتر آن نسبت به مبلغ پرداختی اعتراض کردند.

جدا از این در سال گذشته فین تکی ها یا ارائه دهندگان خدمات مالی به تیغ تیز فیلتر سپرده شدند؛ زرین پال، پی پینگ، با همتا و ایدی فیلتر شدند و بانک مرکزی به عنوان متولی بازار پولی و مالی وارد عمل شد و اعلام کرد که فعالیت فین تک ها به راحتی ممکن نیست. فعالان فین تکی می گفتند قوانین مشخصی درباره فعالیت یا عدم فعالیت آنها وجود ندارد و شاید این نگرانی بانک ها از کساد شدن بازارشان است که همه چیز را علیه آنها شکل داده است. فین تکی ها در نهایت توانستند مجوز فعالیت را از وزارت ارتباطات دریافت کنند و کار را ادامه دهند اما همچنان از فیلترینگ به عنوان تلخ ترین اتفاق سال گذشته برای این دسته از استارتاپ ها یاد می شود.

چالش های داخلی اما تنها مساله استارتاپ های ایرانی نبود و تحریم ها مشکلات زیادی به وجود آورد؛ شرکت اپل سال گذشته و بدون هشدار قبلی چند اپلیکیشن ایرانی را از اپ استور حذف کرد و به این ترتیب، دسترسی 11درصد از دارندگان تلفن همراه هوشمند در ایران که به برند اپل اعتماد کرده بودند به اپ های ایرانی مثل اسنپ و تپسی از بین رفت.

با وجود همه این مشکلات، اما در سال گذشته رشد استارتاپ ها ادامه یافت و البته ایده های جالبی در حوزه کسب وکارهای نوپا به مرحله اجرا رسید که بیشتر خدماتی بود. شاید در سال 95 استارتاپ ها و تبلیغات آنها کمتر سهمی از تابلوهای تبلیغاتی شهر داشت، اما در سال 96 می شد به راحتی در بزرگراه های پرتردد آگهی استارتاپ ها را دید. استارتاپ های تاکسی یاب، تحویل غذا، انواع خدمات پولی و مالی و بیمه ای بیش از گذشته مورد مراجعه مردم قرار گرفت، در حالی که ایده هایی چون عرضه خدمات کارواش در محل و نظافت منازل، فروش طبقه بندی شده محصولات به طور آنلاین و آموزش و دوره های تخصصی برای سنین مختلف هم به مرحله اجرا رسیده بود. حل مسائل استارتاپ های بزرگ در کلانشهرها به رشد استارتاپ ها در شهرهای کوچک هم دامن زد و توسعه پارک های علم و فناوری با همه انتقادهایی که درباره آنها مطرح می شود به تب و تاب بیشتر فعالیت استارتاپی در بین دانشجویان و فارغ التحصیلان دانشگاهی انجامید.

آمارها چه می گویند؟

در سال 96، زیرساخت های فناوری اطلاعات، رشد بیشتری یافت. مراجع رسمی اعلام کردند که ضریب نفوذ اینترنت در ایران از سال 94 تا سال 95، از 73درصد به 82درصد رسیده است و این مساله، نوید روزهای بهتری را برای استارتاپ ها می داد. آمار بانک جهانی نیز نشان می داد که در سال 2015 نزدیک به 57درصد از جمعیت 80 میلیونی ایران، کاربر شبکه اینترنت به شمار می آیند و بیش از 44 میلیون کاربر اینترنت در کشور وجود دارد.

همچنین استفاده از تلفن های همراه هوشمند که دسترسی راحت تر شهروندان به انواع اپلیکیشن ها را فراهم می کند هم در سال 95 و 96 با رشد همراه بود. «خبرگزاری مهر» در تیرماه سال 96 نوشت: «شاخص توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران در سال 2016 با یک پله صعود از جایگاه 90 به جایگاه 89 رسیده و ضریب نفوذ تلفن ثابت در ایران به ازای هر 100 نفر 38.27درصد و ضریب نفوذ اینترنت 44.08درصد اعلام شده است.»

دفتر بررسی های اقتصادی وزارت ارتباطات نیز در گزارشی اعلام کرد که ضریب نفوذ موبایل در ایران 104درصد است و 33 میلیون نفر با تلفن های همراه به اینترنت وصل می شوند. وزارت ارتباطات در گزارش دیگری که مربوط به شاخص های فناوری اطلاعات تا پایان سال 95 بود از این نوشت که ۳۳ میلیون و ۲۴۶ هزار و ۶۹ مشترک از اینترنت موبایل باند پهن استفاده می کنند و تعداد مشترکان اینترنت باند پهن ثابت از جمله فناوری اِی دی اس ال حدود ۹ میلیون و ۴۰۸ هزار و ۲۳ مشترک برآورد شده است.

البته مقایسه آمارها از وضعیت اینترنت در ایران گویای فاصله بعضی شاخص ها با متوسط جهانی است. در سال 2018 حدود 86درصد از ترافیک اینترنت دنیا مربوط به ارتباطات ثابت (اِی دی اس ال و فیبر نوری) است در حالی که ۱۴درصد ترافیک اینترنت دنیا به اینترنت موبایل مربوط می شود. تحلیلگران پیش بینی می کنند تا سه سال آینده سهم ترافیک اینترنت دنیا از ارتباطات ثابت به 79درصد برسد و سهم اینترنت موبایل هم رشد کند، اما شرایط در ایران متفاوت است. در ایران 70درصد ترافیک اینترنت کشور به ارتباطات موبایل مربوط است و ارتباطات ثابت تنها سهم 30درصدی دارد. همچنین ۴۱ میلیون نفر در کشور از موبایل نسل سوم و ۲۴ میلیون نفر از نسل چهارم موبایل استفاده می کنند و این در حالی است که تنها ۸ میلیون نفر مشترک اینترنت اِی دی اس ال هستند. همچنین فاصله میانگین مصرف دیتا در ایران با کشورهای اروپایی هم قابل تامل است. سرانه مصرف دیتا در ایران به ازای هر نفر به شش گیگابایت می رسد درحالی که سرانه دنیا 20 گیگابایت و سرانه مصرف کشورهای اروپایی 35 گیگابایت است. سرعت اینترنت ثابت در ایران 5 مگابیت در ثانیه است درحالی که باید براساس اهداف برنامه ششم به 20 مگابیت در ثانیه برسد. همچنین رتبه ایران در استفاده از اینترنت موبایل در جهان ۵۷ و در اینترنت ثابت ۱۰۸ در دنیاست.

شاخ شکسته ها یا تک شاخ ها؟

مهم ترین رویداد سال 97 برای ایران، خروج آمریکا از برجام بود و با این اتفاق، اجرای بسیاری از طرح ها مثل نوسازی ناوگان هوایی، توسعه همکاری های بانکی، تسهیل تبادلات مالی، جذب سرمایه خارجی و واردات کالاهای واسطه ای و سرمایه ای از کشورهایی غیر از چین به تعلیق درآمد چراکه بسیاری از شرکت ها از ترس تحریم های آمریکا در مبادله مالی با ایران جانب احتیاط را گرفتند. این نگرانی تا جایی ادامه یافت که حتی بعضی شرکت های خارجی حاضر در ایران، خداحافظی کردند و رفتند. به این ترتیب از دومین ماه بهار امسال، سایه تحریم ها و نگرانی شرکت های خارجی بر سر اقتصاد ایران سنگین و سنگین تر شد تا اینکه در 4 نوامبر بحث شرکت ها به حاشیه رفت و مسئله فروش نفت ایران مثل تحریم های 10 سال پیش در اولویت قرار گرفت.

اما استارتاپ های ایرانی زیر سایه سنگین تحریم چه می کنند؟ جذب سرمایه خارجی برای توسعه شرکت های استارتاپی، اصلی ترین آرزوی کسب و کارهای نوپای ایرانی بود که با بی فرجامی برجام برآورده نشد، اما این به معنای بالارفتن پرچم سفید استارتاپ ها و ترک زمین بازی نبود.

در اردیبهشت 97، شهرام شاهکار موسس اسنپ در همایش استارتاپی جاده ابریشم از این گفت که شرکت استارتاپی او اولین یونیکورن استارتاپی ایران است. وی این موضوع را در جلسه ای در حضور وزیر ارتباطات در شرکت ایرانسل هم مطرح کرد و گفت ارزش اسنپ 1.4 تا 1.7 میلیارد دلار است و بیش از 350 هزار نفر از مجموع 700 هزار راننده اسنپ در سفرهای روزانه فعالیت می کنند و آمار این سفرها هم به بیش از یک میلیون رسیده است. این ادعا در حالی از سوی موسس اسنپ مطرح می شد که در سال گذشته برادران محمدی، بنیان گذاران شرکت دیجی کالا از تک شاخ شدن این شرکت در سال 97 خبر داده بودند، اما به هرحال اسنپی ها یک میلیارد دلاری شدن شان را زودتر از آنها اعلام کردند. نکته جالب این بود که فعالان اکوسیستم استارتاپی از کنار تک شاخ شدن اسنپ به راحتی نگذشتند و بسیاری حساب و کتابی را که منجر به تک شاخ شدن اسنپ شده زیر سوال بردند. با این حال مسئولان آمارهای دیگری ارائه کردند که گویای رشد بیشتر استارتاپ هایی مثل اسنپ و البته امید به تک شاخ شدن بقیه استارتاپ های ایرانی بود. سورنا ستاری در بهار 97 از این سخن گفت که آمار سفر روزانه اوبر در نیویورک 200 هزار سفر است درحالی که 850 هزار سفر روزانه در استارتاپ های حمل و نقل در تهران ثبت می شود. ستاری همچنین گفت که سفرها در تهران در آینده به 2 میلیون سفر در روز می رسد چراکه سفر با تاکسی یاب های اینترنتی به صرفه تر است.

آینده استارتاپ ها در ایران

انتظار فعالان استارتاپی از آینده کسب وکارهای نوپا مثبت است؟ گفت وگویی کوتاه با فعالان استارتاپی نشان دهنده عمق نگرانی های آنها با وجود امید به آینده است. عدم جذب سرمایه کلان برای توسعه استارتاپ های ایرانی در سطوح بالا، نبود نهادهای واسط برای جذب سرمایه و مهاجرت نیروی انسانی ماهر ایرانی به دیگر کشورها از دغدغه های فعالان استارتاپی است که اکنون صاحب شرکت های استارتاپی اند. با وجود این نگرانی ها، اما اقتصاد ایران ناگزیر به حرکت در مسیر استارتاپی شدن است. اسناد بالادستی اقتصادی که دیجیتالی شدن تمام فرآیندهای بوروکراتیک را به الزام تبدیل کرده است، رشد طبقه متوسط شهری که از روش های سنتی در پاسخ به نیازهایش فاصله می گیرد و انباشت فارغ التحصیلان دانشگاهی که دولت جایی برای استخدام آنها ندارد نشان می دهد که چاره ای جز حرکت در مسیر استارتاپی شدن نیست.

ارتباط با نویسنده: Ivankaramazof@yahoo.com