زیر پوست اقتصاد

یکی از مهمترین شاخص هایی که رکود یا رونق اقتصادی را در جوامع با آن محک می زنند، تولید ناخالص داخلی است. چندی پیش بود که صندوق بین المللی پول در تازه ترین گزارش خود براساس ارزش تولید ناخالص داخلی پیش بینی کرد ایران دست کم تا سه سال دیگر پانزدهمین اقتصاد بزرگ دنیا می شود. باورپذیری این برآورد اقتصادی از نگاه انسان ایرانی و مقایسه آن با حال و روز کنونی اقتصاد ایران تا اندازه ای عجیب و دور از ذهن به نظر می رسد، اما این غرابت، درست است، چراکه بسیاری از اقتصاددانان نیز معتقدند تولید ناخالص داخلی، معیار مناسبی برای مقایسه اقتصادهای دنیا نیست و در سنجش کیفیت زندگی در جوامع انسانی نارساست. در واقع، مقایسه کشورها تنها با توجه به تولید ناخالص داخلی نمی تواند تمام واقعیت اقتصادی یک کشور را نشان دهد و فاکتورهای دیگری همانند جمعیت و بهره وری نیز در ارزیابی میزان رفاه جوامع انسانی موثر و تاثیرگذار است، بنابراین سوال این است که رسیدن به جایگاه پانزدهم اقتصاد جهانی برای اقتصاد ایرانی به چه معناست؟

از قدرت اقتصادی تا بزرگی اقتصاد

صندوق بین المللی پول هر ساله رتبه بندی کشورهای دنیا را براساس ارزش تولید ناخالص داخلی (GDP) انجام می دهد. در ارزیابی تولید ناخالص داخلی، قیمت تمام کالاها و خدماتی که طی یک سال در کشوری تولید شده محاسبه می شود، بدون آنکه میزان جمعیت کشورها در آن لحاظ شود. اینجاست که شاخصی دقیق تر به نام سرانه تولید ناخالص داخلی مطرح می شود و از تقسیم تولید ناخالص داخلی یک کشور بر جمعیت آن به دست می آید، بنابراین اینکه ایران در حال حاضر به لحاظ تولید ناخالص داخلی، هجدهمین اقتصاد بزرگ دنیاست و تا سه سال دیگر به پانزدهمین اقتصاد دنیا تبدیل می شود، بیشتر ناظر بر ابعاد و اندازه اقتصاد است؛ یعنی هر چقدر کشوری مقیاس بزرگتری داشته باشد، رتبه بالاتری خواهد داشت، اما این رتبه بالاتر لزوما به معنای قدرت اقتصادی برتر نیست. از همین رو، وقتی ما در مورد GDP صحبت می کنیم، درباره بزرگی اقتصاد حرف می زنیم که با رفاه اقتصادی متفاوت است.

از سوی دیگر، اندازه اقتصاد تحت تاثیر جمعیت هم هست و کشورهایی که جمعیت بیشتری دارند، طبیعتا اندازه اقتصاد بزرگتری دارند، زیرا هر چقدر جمعیت بیشتر باشد، میزان درآمد و تولید افراد آن کشور، اندازه اقتصاد را بزرگ می کند. به همین سیاق، پر بیراه نیست اگر انتظار داشته باشیم کشوری همانند هند رتبه خوبی در گزارش صندوق بین المللی پول داشته باشد، در نتیجه، این موضوع با برداشتی که عموم مردم از قدرت اقتصادی دارند، متفاوت است و قطعا کشوری مثل ژاپن یا آلمان، قدرت اقتصادی بیشتری نسبت به هند دارد، بنابراین بهترین شاخص برای سنجش واقعیت اقتصادی کشورها، شاخص درآمد سرانه است که از تقسیم GDP دلاری بر تعداد جمعیت به دست می آید.

شاخصی به نام سرانه تولید ناخالص داخلی

سرانه تولید ناخالص داخلی، ارزش کل بازار برای تمامی کالاها و خدمات یک کشور در یک بازه زمانی مشخص و تقسیم بر جمعیت آن کشور است. هر کشور اطلاعات خود را براساس پول ملی خود گزارش می کند، اما برای مقایسه کشورها نیاز است که اطلاعات هر کشور به یک پول بین المللی تبدیل شود، بنابراین دو روش رایج برای تبدیل سرانه تولید ناخالص داخلی به یک ارز مشخص وجود دارد که عبارت است از «سرانه تولید ناخالص داخلی براساس نرخ اسمی» و «سرانه تولید ناخالص داخلی بر حسب برابری قدرت خرید» یا «PPP».

تخمین های سرانه تولید ناخالص داخلی معمولا برای تعیین عملکرد اقتصادی یک کشور یا منطقه و همچنین مقایسه های بین المللی استفاده می شود. این مفهوم اصلی سرانه تولید ناخالص داخلی است. در روش اسمی، از نرخ ارز برای تبدیل استفاده می شود و این روش، تفاوت هزینه های زندگی یک کشور در مقایسه با کشوری دیگر را در نظر نمی گیرد. در روش اسمی، نوسانات نرخ ارز پول ملی یک کشور ممکن است رتبه یک کشور را از یک سال به سال بعد تغییر دهد، در حالی که آنها اغلب تاثیر قابل توجهی بر سطح استاندارد زندگی جمعیت کشور ندارند. در نتیجه، شاخص PPP برای مقایسه استانداردهای زندگی بین کشورها، روش مفیدتری محسوب می شود. به عنوان مثال، کوتاهی مو در نیویورک بسیار گران تر از لیما است؛ یا قیمت تاکسی برای یک مسافت مشخص در پاریس بسیار گران تر از تونس است و یک بلیت بازی کریکت در لندن بسیار بیشتر از لاهور هزینه دارد.

بنابراین نرخ برابری قدرت خرید، نرخ ارزی است که براساس آن، پول یک کشور به پول کشور دیگر برای خرید حجم مشخص کالاها و خدمات در هر دو کشور تبدیل می شود. اگر یک همبرگر در لندن معادل 2 پوند و در نیویورک معادل 4 دلار فروخته می شود، این به معنای یک نرخ ارزPPP یک پوند به دو دلار است. اگرچه نرخ ارز PPP در طول زمان نسبتا پایدار است، اما عیبش این است که نسبت به روش اسمی، محاسبه آن دشوارتر است.

وضعیت تولید ناخالص داخلی در سال 2017

براساس آمارهای صندوق بین المللی پول، سرانه تولید ناخالص داخلی ایران به قیمت اسمی در سال 2017 معادل 5 هزار و 305 دلار بوده که با این رقم در بین 191 کشور، رتبه 98 را کسب کرده است. این در حالی است که کشورهایی همانند ترکیه و عربستان وضعیت به مراتب بهتری داشته اند. به عنوان مثال، سرانه تولید ناخالص داخلی ترکیه در سال 2017 تقریبا دو برابر و در عربستان تقریبا چهار برابر ایران بوده است به همین ترتیب، ترکیه در جایگاه 67 و عربستان سعودی نیز در جایگاه 40 در میان 190 کشور قرار گرفته است.

همچنین سرانه تولید ناخالص داخلی ایران به روش PPP در سال 2017 معادل 20 هزار و 200 دلار بوده و در جایگاه شصت و هفتم در میان سایر کشورهای جهان قرار گرفته است. در عین حال، ترکیه با رقم 26 هزار و 893 دلار رتبه 55 و عربستان با رقم 54 هزار و 777 دلار رتبه 14 را کسب کرده است. جالب است که بدانید کشورهای توسعه یافته ای مانند آلمان و کره جنوبی سرانه تولید ناخالص داخلی آنها براساس برابری قدرت خرید کمتر از کشوری مثل عربستان بوده است.

از سوی دیگر، مقایسه سرانه تولید ناخالص داخلی کشورها به قیمت اسمی و سرانه تولید ناخالص داخلی براساس برابری قدرت خرید نشان می دهد میزان تفاوت این دو شاخص در کشورهای مختلف، متفاوت است. به عنوان مثال، سرانه تولید ناخالص داخلی 178 کشور از میان 191 کشور، در روش PPPبالاتر از روش اسمی بوده و در 13 کشور نیز سرانه به روش اسمی، سطح بالاتری داشته است. نکته جالب آنکه رقم به دست آمده در هر دو روش برای آمریکا، یکسان بوده است. همچنین 30 کشور نیز براساس روش PPP تولید ناخالص داخلی شان پنج برابر بیشتر از روش اسمی شده است. سودان جنوبی هم بالاترین اختلاف را بین سرانه تولید ناخالص داخلی براساس دو روش برابری قدرت خرید و اسمی داشته است، چنانچه سرانه تولید ناخالص داخلی (PPP) سودان جنوبی، 6.5برابر بیشتر از سرانه تولید ناخالص داخلی (اسمی) بوده است. پس از سودان، مصر (5.1 برابر)، میانمار (4.9 برابر)، ازبکستان (4.6 برابر) و آذربایجان (4.2 برابر) قرار دارند. ایران هم هفتمین کشور دنیاست که اختلاف بالایی میان سرانه تولید ناخالص داخلی به روش PPP و روش اسمی آن وجود دارد (3.8 برابر).

جالب اینجاست که کشورهایی که تفاوت قابل ملاحظه ای میان سرانه تولید ناخالص داخلی به روش اسمی و به روش برابری قدرت خرید آنها وجود دارد، عمدتا کشورهایی هستند که میزان یارانه پرداختی آنها به مصرف کنندگان نسبتا بالاست. در واقع، یارانه هایی که در ایران پرداخت می شود تاثیر قابل توجهی در بالا رفتن میزان قدرت خرید مصرف کنندگان داشته، بی آنکه منجر به افزایش درآمد واقعی خانوار شود.

وضعیت تولید ناخالص داخلی در سال 2018

در ادامه این گزارش، رتبه ایران در جهان به لحاظ سه شاخص تولید ناخالص داخلی براساس قیمت های جاری، سرانه تولید ناخالص داخلی براساس قیمت های جاری و برمبنای برابری قدرت خرید در سال 2018 سنجیده شده و با جایگاه ترکیه و عربستان مقایسه شده است.

براساس برآوردهای صندوق بین‎ المللی پول، در سال 2018، جایگاه پنج کشور برتر جهان به لحاظ ارزش تولید ناخالص داخلی تغییر نکرده است. بدین ترتیب کشورهای آمریکا، چین، ژاپن، آلمان و انگلستان همچنان بالاترین تولید ناخالص داخلی جهان را دارند. پنج کشور بعدی نیز همچنان کشورهای فرانسه، هند، ایتالیا، برزیل و کانادا هستند، اما جایگاه آنها نسبت به سال 2017 تغییراتی داشته که از جمله آنها می توان به بهبود یک پله ای جایگاه ایتالیا و فرانسه و تنزل یک پله ای کشورهای هند و برزیل اشاره کرد. افت جایگاه کشور هند علی رغم رشد 3.4درصدی تولید ناخالص داخلی آن (به قیمت جاری) به دلیل عملکرد بهتر فرانسه به لحاظ افزایش تولید و تنزل رتبه برزیل به دلیل کاهش 7.1درصدی تولید ناخالص داخلی (به قیمت جاری) این کشور بوده است.

برآورد می شود در سال 2018 ایران به لحاظ تولید ناخالص داخلی (به قیمت جاری) با رقم 430 میلیارد دلار، در جایگاه سی ام در میان کشورهای جهان قرار گیرد که به دلیل کاهش 0.2 درصدی این رقم نسبت به سال 2017، رتبه ایران سه پله کاهش یافته است. پیش بینی می شود تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2019 به حدود 334 میلیارد دلار برسد که حدود 97 میلیارد دلار از ارقام مشابه در سال های 2017 و 2018 کمتر است. با توجه به اینکه صندوق بین المللی پول پیش بینی کرده که ارزش ریالی تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2019، با رشد اسمی 26درصد نسبت به سال 2018 معادل 2556 هزار میلیارد تومان باشد، بنابراین کاهش ارزش دلاری تولید ناخالص داخلی ایران ناشی از افزایش نرخ ارز خواهد بود.

تولید ناخالص داخلی ترکیه نیز در سال 2018، با کاهش 16.2درصدی همراه بوده که منجر به تنزل یک پله ای این کشور در میان کشورهای جهان و قرار گرفتن ترکیه در جایگاه نوزدهم شده است. در مقابل، تولید ناخالص داخلی عربستان در سال 2018، رشد 12.1درصدی داشته که منجر به بهبود رتبه این کشور در میان سایر کشورهای جهان و قرار گرفتن در جایگاه هجدهم شده است.

سرانه تولید ناخالص داخلی براساس قیمت جاری

طبق آمارهای صندوق بین المللی پول در سال 2018، در میان کشورهای جهان، بالاترین سرانه تولید ناخالص داخلی براساس قیمت جاری مربوط به کشور لوکزامبورگ با درآمد سرانه 114 هزار دلار است. بعد از آن، کشورهای سوییس با درآمد سرانه 83.6 هزار دلار و نروژ با درآمد سرانه 84 هزار دلار قرار دارند. ماکائو، ایسلند، ایرلند، قطر، آمریکا، سنگاپور و دانمارک نیز در رتبه های بعدی ایستاده اند.

سرانه تولید ناخالص داخلی ایران براساس قیمت های جاری در سال 2018 حدود 5.2 هزار دلار بوده که نسبت به سال 2017 حدود 1.3درصد کاهش داشته است. بر این اساس، ایران به لحاظ سرانه تولید ناخالص داخلی ایران براساس قیمت های جاری، در جایگاه یکصد و سوم در میان کشورهای جهان قرار دارد. کشور ترکیه نیز در سال 2018، با سرانه تولید ناخالص داخلی (به قیمت جاری) حدود 9 هزار دلاری در جایگاه 78 قرار گرفته و نسبت به سال 2017 کاهش 17.3درصدی تولید سرانه را تجربه کرده است. همچنین سرانه تولید ناخالص داخلی عربستان (به قیمت جاری) با رشد 10درصدی به 23.2 هزار دلار در سال 2018 رسیده است. در حال حاضر، این کشور به لحاظ تولید سرانه (به قیمت جاری) در جایگاه چهلم کشورهای جهان قرار دارد.

سرانه تولید ناخالص داخلی براساس قدرت برابری خرید

اما چنانچه سرانه تولید ناخالص داخلی کشورها براساس قدرت برابری خرید (PPP) محاسبه شود، در سال 2018، برترین کشورهای جهان به لحاظ سرانه تولید، کشورهای قطر، ماکائو و لوکزامبورگ به ترتیب با سرانه تولید ناخالص داخلی 128 هزار دلار، 118 هزار دلار و 109 هزار دلار هستند.

سرانه تولید ناخالص داخلی ایران براساس قدرت برابری خرید در سال 2018، حدود 20 هزار دلار بوده که نسبت به سال 2017 حدود 0.3 درصد کاهش داشته است. بر این اساس، ایران به لحاظ سرانه تولید ناخالص داخلی ایران براساس قدرت برابری خرید در جایگاه 71 در میان کشورهای جهان قرار دارد. سرانه تولید کشور ترکیه نیز براساس قدرت برابری خرید، در مقایسه با سال 2017 حدود 4.5درصد رشد کرده و به 28 هزار دلار رسیده است. در حال حاضر، این کشور به لحاظ این متغیر در جایگاه 57 در میان کشورهای جهان قرار دارد. تولید ناخالص داخلی عربستان نیز براساس قدرت برابری خرید، با رشد 3درصدی به 56 هزار دلار رسیده و این کشور را در جایگاه پانزدهم در جهان قرار داده است.

ارتباط با نویسنده: Ivankaramazof@yahoo.com