«آسیا در برابر غرب»

نزدیک به نیم قرن از انتشار کتاب «آسیا در برابر غرب» نوشته داریوش شایگان می ‎گذرد. اگرچه شایگان در این کتاب از بازماندگان تمدن ‎های آسیایی در مقابل استیلای غرب و پدیده غربزدگی جمعی در آسیا سخن می‎ گوید و این اتفاق را حاصل تقدیر تاریخ و روح زمانه می داند، اما حالا که دهه‎ ها از نگارش این کتاب گذشته و شایگان در «زیر آسمان ‎های جهان» آرام گرفته است، به نظر می رسد که رابطه آسیا و غرب دچار دگردیسی شده است؛ چنانچه «بلومبرگ» در تازه ‎ترین گزارش خود آسیایی ها را برنده اقتصاد جهانی خوانده و پیش بینی کرده است که تا سال 2035 میلادی، چین از لحاظ تولید ناخالص داخلی اسمی، آمریکا را پشت سر خواهد گذاشت و عنوان بزرگترین اقتصاد و احتمالا قدرتمندترین بازیگر سیاسی جهان را از آن خود خواهد کرد. البته بازگشت شکوه آسیا تنها به اژدهای زرد خلاصه نمی ‎شود و آنطور که کارشناسان واحد تحقیقات اقتصادی «بلومبرگ» تحلیل کرده ‎اند، کشورهای دیگر آسیایی نظیر هند و اندونزی نیز در دهه های آینده در صدر لیگ اقتصاد جهانی قرار خواهند گرفت.

تحولات انتقال قدرت از آمریکا به چین تا سال 2035

در سال 1972 میلادی، منطق جنگ سرد باعث شد که رئیس جمهور وقت آمریکا یعنی ریچارد نیکسون به سمت یک اتحاد غیرقابل پیش بینی با «مائو زدونگ» کشیده شود و چین را به جریان اصلی اقتصاد جهانی بازگرداند. کمتر از دو دهه بعد، اتحاد جماهیر شوروی سقوط کرد و این تحول عظیم در کنار مطرح شدن نظریه «پایان تاریخ» باعث شد که قدرت های غربی از پیامدهای جهش اقتصادی چین به عنوان یک قدرت نوظهور غافل شوند. اقتصاد چین از آن زمان تاکنون با سرعتی خیره کننده رشد کرده و این کشور اکنون به یک قدرت بزرگ جهانی تبدیل شده است. نظام تک حزبی و اقتصاد تحت کنترل چین اکنون برای دولتمردان چینی مایه افتخار و برای دولتمردان غربی مایه نگرانی است.

کارشناسان واحد تحقیقات اقتصادی «بلومبرگ» اینک پیش بینی می کنند که در سال 2035 میلادی، تولید ناخالص داخلی اسمی چین نیز همانند تولید ناخالص داخلی این کشور برمبنای برابری قدرت خرید (که در سال 2017 از تولید ناخالص داخلی آمریکا عبور کرد) از تولید ناخالص داخلی آمریکا فراتر خواهد رفت و چین عنوان بزرگ‎ ترین اقتصاد جهان و احتمالا قدرتمندترین بازیگر سیاسی جهان را از آن خود خواهد کرد.

به گفته «بلومبرگ»، ظهور چین به عنوان یک ابرقدرت اقتصادی و سیاسی در واقع، بخشی از تحولات بزرگ ‎تری است که طی دهه های اخیر در جریان بوده و در دهه های آتی نیز با شدت بیشتری ادامه خواهند یافت. از سوی دیگر، تحلیلگران واحد اقتصادی «بلومبرگ» بر این باورند که دوران ثبات نسبی که از پایان جنگ جهانی دوم تاکنون بر اقتصاد جهانی حاکم بوده، رو به پایان است. مرکز ثقل اقتصادی جهانی در حال منتقل شدن از غرب به شرق، از اقتصادهای پیشرفته به اقتصادهای نوظهور و از بازارهای آزاد به بازارهای کنترل شده است.

قرن اقتصادهای نوظهور آسیایی در راه است

آسیا که قبل از انقلاب صنعتی در قرون متمادی همواره کانون اقتصاد جهانی بوده، بار دیگر در حال بازگشت به این جایگاه است. در ابتدای قرن حاضر، سهم آسیا از تولید ناخالص جهان تنها 25 درصد بود و پرجمعیت ترین قاره جهان، در مقایسه با آمریکای شمالی و اروپا سهم بسیار کمتری از اقتصاد جهانی داشت. در آن زمان چین هنوز به سازمان تجارت جهانی نپیوسته بود و هند نیز همچنان با پیامدهای لایسنس راج (نظارت سختگیرانه دولت بر سرمایه گذاری، واردات، امور صنعتی و کسب وکارها) دست به گریبان بود.

اما طبق پیش بینی «بلومبرگ» و همینطور بسیاری از مؤسسات اقتصادی دیگر، در سال 2050 میلادی کشورهای آسیایی همچنان بیش از نیمی از جمعیت جهان را در خود جای خواهند داد و البته سهم آسیا از تولید ناخالص جهان نیز به بیش از 50 درصد خواهد رسید. از سوی دیگر، روند کاهش سهم آمریکای شمالی و اروپا از تولید ناخالص جهان نیز دست کم تا سال 2050 ادامه خواهد یافت.

به لطف رشد اقتصادی خارق العاده چین و هند، سهم اقتصادهای نوظهور جهان از تولید ناخالص جهان نیز به سرعت در حال افزایش است. در سال 2000 میلادی سهم اقتصادهای نوظهور از تولید ناخالص جهان تنها حدود 20 درصد بود، اما واحد اقتصادی «بلومبرگ» پیش بینی می کند که در سال 2042 اقتصادهای نوظهور در مقایسه با اقتصادهای پیشرفته سهم بیشتری از تولید ناخالص جهان را به خود اختصاص خواهند داد و در سال 2050 سهم آنها از تولید ناخالص جهان به حدود 60 درصد خواهد رسید.

چیزی که در دهه های آتی بیشتر اتفاق خواهد افتاد، تغییر جایگاه کشورها در اقتصاد جهانی است. براساس پیش بینی اقتصاددانان «بلومبرگ»، هند در سال 2033 با پشت سر گذاشتن اقتصاد پیر ژاپن به سومین اقتصاد بزرگ جهان تبدیل خواهد شد؛ همان طور که چین در سال 2035 جایگاه بزرگترین اقتصاد جهان را از آمریکا خواهد ربود. همچنین انتظار می رود که تا سال 2050 اندونزی نیز به جمع 7 اقتصاد بزرگ جهان بپیوندد تا اقتصادهای نوظهور آسیایی 3 جایگاه را در بین بزرگترین اقتصادهای جهان از آن خود کنند.

اژدهای زرد هم به چالش کشیده می شود

البته بیش از حد خوش بینانه است که تصور کنیم روند انتقال قدرت اقتصادی در جهان به آرامی و بدون تنش انجام خواهد شد. براساس نظریه موسوم به «دام توسیدید» (Thucydides trap) که از سوی «گراهام آلیسون» دانشمند علوم سیاسی و استاد دانشگاه هاروارد آمریکا مطرح شده است و توجه بسیاری از اندیشمندان علوم سیاسی جهان را به خود جلب کرده، جنگ میان قدرت های حاکم و قدرت های نوظهور امری اجتناب ناپذیر است. البته برای پذیرفتن اینکه تغییر در قدرت با خطرات و چالش های زیادی همراه است، نیازی نیست که تمام نظریه «دام توسیدید» را به صورت یکجا قبول کنیم.

انتقال قدرت از آمریکا به چین نیز در سال های اخیر موجب بروز درگیری هایی در عرصه های تجاری، فناوری، حقوق بشر و مسائل سرزمینی شده است. شاید با پایان یافتن دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ، گشایش سیاسی بیشتری اتفاق بیفتد و فضای بیشتری برای دیپلماسی باز شود، اما تنش هایی که میان پکن و واشنگتن وجود دارد و ریشه آن به مسئله انتقال قدرت از آمریکا به چین باز می گردد، از بین نخواهد رفت.

البته رقابت شدید میان آمریکا و چین به عنوان بزرگترین اقتصادهای کنونی جهان، تنها ریسک ژئوپلیتیکی دهه های آتی نخواهد بود. تا سال 2040 دو عامل پیر شدن نیروی کار و خستگی توسعه (development fatigue) باعث کاهش نرخ رشد اقتصادی چین به حدود 3 درصد در سال خواهد شد. اما هند با جمعیتی جوان تر و ظرفیت هایی قابل توجه برای رقابت با چین، احتمالا نرخ رشد اقتصادی بالاتری را در دهه های آتی تجربه خواهد کرد.

همین حالا هم تنش های زیادی میان هند و چین که پرجمعیت ترین کشورهای جهان به شمار می روند، وجود دارد. چند ماه قبل درگیری خونینی میان نیروهای مرزی دو طرف رخ داد و انتظار می رود که با تشدید روند به چالش کشیده شدن هژمونی چین توسط هند، تنش های میان این دو کشور همسایه همچنان افزایش یابد.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com