رابطه پیچیدگی اقتصادی و توسعه ملی

معمولا رویکردهای مختلفی برای ترسیم توسعه اقتصادی کشورها استفاده می ‎شود، اما از آنجایی که این رویکردها عمدتا مالی بوده و تحت تأثیر نوسان‎ های اقتصادی نظیر تورم و رکود قرار می ‎گیرند، بنابراین قابلیت توضیح و آزمون فرضیات و تئوری‎ های اقتصادی را ندارند. از همین رو، به خاطر پیچیدگی ‎هایی که در عرصه اقتصاد در حال رخ دادن است و همینطور شناخت بهتر موقعیت کشورها، نیاز به روش ‎ها و ابزارهای کارآمدتر برای تجزیه و تحلیل اقتصادی احساس شد و در چند سال گذشته توجه پژوهشگران اقتصادی بر شاخص پیچیدگی اقتصادی متمرکز شده است. در واقع، رویکرد پیچیدگی اقتصادی، اقتصاد را نه به عنوان یک سیستم در حال تعادل، بلکه به عنوان سیستمی می ‎بیند که در حال حرکت بوده و به طور مداوم خود را از نو می ‎سازد.

در این راستا، «اولین کنفرانس ملی علم، فناوری و پیچیدگی اقتصادی» چندی پیش به همت مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور برگزار شد. ازجمله سخنرانان این کنفرانس یک روزه که 22 مهرماه به صورت مجازی در دانشگاه الزهرا برگزار شد، دکتر مجید قاسمی مدیرعامل بانک پاسارگاد و رئیس دانشگاه خاتم بود که در مورد پیچیدگی اقتصادی و توسعه ملی صحبت کرد. به اعتقاد قاسمی، ارتقای سطح پیچیدگی اقتصاد، موضوعی مهم در سیاست گذاری اقتصادی است و هر اندازه امتیاز کشوری در پیچیدگی اقتصادی بالاتر باشد، جایگاه آن کشور در جهان بالاتر خواهد بود. گزیده‎ ای از صحبت‎ های او در «نخستین کنفرانس ملی علم، فناوری و پیچیدگی اقتصادی» را در ادامه می ‎خوانید.

* از اقتصاد پیچیدگی تا پیچیدگی اقتصادی

قاسمی سخنان خود را با چند سوال درخصوص توانمندی های کشور آغاز کرد و با اشاره به قرارگیری محصولات ایران در شمار 10 درصد محصولات برتر فنی جهان و تعداد کشورهایی که به محصولات ما نیاز دارند، گفت: «بررسی ها نشان می دهد، اقتصادهایی که به لحاظ تولید و صادرات از پیچیدگی بیشتری برخوردار هستند، از نظر شاخص «نابرابری زندگی» در وضعیت بهتری قرار می گیرند و عدالت اقتصادی در آنها بیشتر برقرار است.»

او بر اهمیت ارائه پاسخی شفاف به این پرسش های ساده و مهم تاکید کرد و ادامه داد: «اقتصادی که در پاسخ به این پرسش ‎های کلیدی امتیازی به دست نیاورد، اقتصادی پویا و دارای پیچیدگی برازنده نیست. هر چقدر امتیاز کشور در پاسخ به این سؤالات بیشتر باشد، جایگاه اقتصاد آن کشور در جهان، از نظر وضعیت پیچیدگی اقتصادی بالاتر خواهد بود. در همین راستا، اگر کشوری امتیازی کسب نکند و به صورت حیاتی به دیگران وابسته باشد، آنگاه مدیریت اقتصادی کشور با بحران مواجه شده و دیر یا زود، به دلیل فقدان مقاومت محوری، همانند کشور ما، با وضعیت دشواری مواجه خواهد شد.»

رئیس دانشگاه خاتم درباره موضوع پیچیدگی اقتصادی توضیح داد: «اقتصاد پیچیدگی» نشان ‎دهنده وضعیتی است که در آن از «علم پیچیدگی» برای حل مسائل اقتصادی استفاده می شود. منطق این پیوند این است که اقتصاد یک هویت ایستای پیوسته در حال تعادل نیست؛ بلکه هویتی پویا دارد که پیوسته خود را برای رسیدن به وضعیت جدید تعادلی، تعدیل می کند. اقتصادهایی که به لحاظ تولید و صادرات از پیچیدگی بیشتری برخوردار هستند، از نظر شاخص «نابرابری زندگی» در وضعیت بهتری قرار می گیرند و عدالت اقتصادی در آنها بیشتر برقرار است. از این رو پرداختن به ارتقای سطح پیچیدگی، یکی از مباحث مهم در بحث سیاست گذاری‎ های اقتصادی است.»

مدیرعامل بانک پاسارگاد سپس به بررسی رتبه شاخص پیچیدگی اقتصادی ایران و مقایسه آن با کشورهای دیگر پرداخت و گفت: «برای رسیدن به سطح برازنده ای از پیچیدگی، در بحث مدیریت اقتصادی کشور پیگیری هدفمند چند محور مهم، الزامی است. دانش ‎بنیانی و پیشتازی بخش دانش ‎بنیان اقتصاد، درون زاسازی فعالیت‎ های کلیدی اقتصادی و عدم وابستگی به اقتصادهای بیرونی در برخی از حوزه‎ ها، ارتقای توانمندی سرمایه انسانی و معیارسازی برای شناسایی و پایش دقیق عملکردها در زمان برازنده، از جمله این محورها هستند.»

* تکنولوژی و فناوری باید مبتنی بر دانش ‎بنیانی باشد

قاسمی با تأکید بر اینکه «تکنولوژی و فناوری به تنهایی کافی نیست بلکه باید مبتنی بر دانش ‎بنیانی همراه با پیشتازی باشد»، ادامه داد: «در بحث دانش بنیانی، تصور این است که اگر اقتصاد از فناوری های برتر بهره‎ مند شده باشد، می تواند اقتصادی دانش بنیان باشد. در حالی که برخورداری از فناوری‎ های برتر برای نیل به اقتصاد دانش‎ بنیان لازم است، اما کافی نیست، چراکه اقتصاد دانش ‎بنیان باید مالک بخش معناداری از دانشی باشد که از آن برخوردار است. اگر فناوری وجود داشته باشد اما دانش ‎بنیانی را که منجر به آن فناوری شده است، نداشته باشیم، درجه کشور به لحاظ پیچیدگی اقتصاد کاهش پیدا می کند. این بدان معناست که دانش باید در شمار بخش های درون زای اقتصاد کشور باشد.»

وی به تجربه ای موفق در گروه مالی پاسارگاد در این حوزه اشاره کرد و گفت: «شرکت میدکو از شرکت های گروه مالی پاسارگاد برای اولین بار در کشور توانست مس کاتد را با روش «تانک بایولیچینگ» (کشت باکتری) در مجتمع بابک مس ایرانیان تولید کند. این امر باعث حذف دو کارخانه بزرگ از فرآیند تولید مس کاتد و کاهش 35 الی 40 درصدی قیمت تمام شده این محصول شده است. ما به لحاظ بهره برداری از این تکنولوژی در کشور نمره قبولی گرفته ایم، اما باید گفت که حق امتیاز این تکنولوژی به صورت انحصاری متعلق به کشور دیگری بود و شرکت میدکو در بدترین شرایط تحریم، با قبول ریسکی بزرگ توانست این اقدام ارزشمند را انجام دهد. جالب است بدانید که در پی این اقدام، مهندسان جوان در شرکت میدکو، یک باکتری ترکیبی جدید با بهره وری بیشتر نسبت به باکتری پیشین ابداع کرده اند که حق امتیاز آن متعلق به خود شرکت میدکو است.»

به گفته قاسمی، «بحث مدیریتی، مورد دیگری است که منجر به تکمیل پیچیدگی اقتصاد در این تکنولوژی شده است، به این مفهوم که با توجه به هزینه و ریسک بسیار بالا، این اقدام با شرط اخذ انحصار این تکنولوژی در منطقه غرب آسیا انجام شده است. در واقع، همت، جسارت و ریسک پذیری مدیریتی به همراه یک الگوی نهادینه (ساختار مالی حامی ساختار تخصصی و تجربه صنعتی کشور) منجر به کسب این موفقیت شده است. این موفقیت آنقدر ارزشمند است که کشور شیلی طی بیانیه ای اعلام کرد نوآوری تکنولوژی استفاده شده در ایران، برداشت از معادن غنی مس شیلی در اعماق زمین را که تاکنون توجیه اقتصادی نداشته، توجیه پذیر کرده است. این در حالی است که نظام مدیریت اقتصاد کلان کشورمان هنوز درخصوص این موفقیت بزرگ واکنشی نشان نداده است.»

او با بیان اینکه «بانک پاسارگاد با ایجاد ارزش افزوده در کشور به افزایش تولید و اشتغال زایی همت گمارده است»، افزود: «در حال حاضر در شرکت میدکو 380 هزار نفر به طور مستقیم و غیرمستقیم مشغول به کار هستند و شهرهایی نظیر شهر بابک و زرند کرمان با اجرای پروژه های میدکو، به یک شهر صنعتی پیشرفته تبدیل شده‎ اند. پروژه خط صادرات گاز ایران به عراق، نمونه دیگری از اقدامات گروه مالی پاسارگاد است. این طرح یک سرمایه گذاری 2.2 میلیارد دلاری است که بانک پاسارگاد به علت محدودیت در بودجه دولت، مسئولیت آن را از طریق هلدینگ گسترش انرژی پاسارگاد پذیرفت و با سرمایه ‎گذاری در آن، طرح را ظرف مدت 18 ماه به بهره ‎برداری رساند که رکوردی در اجرای چنین پروژه های سنگینی بود. این پروژه به روش BOT انجام شد، یعنی گروه مالی پاسارگاد پس از بهره برداری از این طرح و بازگشت سرمایه گذاری، آن را به خود وزارت نفت بازخواهد گرداند.»

* پاسخ مستدل قاسمی به منتقدان بنگاه‎ داری بانک ‎ها

قاسمی خطاب به کسانی که بانک پاسارگاد را به بنگاه ‎داری محکوم می کنند، گفت: «آنچه به عنوان بنگاه‎ داری در بانک پاسارگاد مطرح می ‏شود به این صورت است که توضیح دادم. اگر این بنگاه ‎داری است من دست آن بنگاه دار بانکداری را می بوسم که این گونه اقدامات را در کشور انجام دهد. نکته این است که فعالیت‎ هایی که در گروه مالی پاسارگاد انجام شده در واقع، بنگاه ‎داری نیست، بلکه سرمایه‎ گذاری ‎های بسیار مهمی است که توانسته دانش ‎پروری، دانش ‎بنیانی و ارزش افزوده در اقتصاد ملی را گسترش دهد که در بند دوم اقتصاد مقاومتی نیز بر آن تأکید شده است. باور ما این است که می توانیم این حرکت را فراگیر کنیم و با توسعه وابستگی اقتصادهای دیگر به اقتصاد کشورمان، پیچیدگی اقتصاد ملی را ارتقا ببخشیم و به تبع آن، اعتبار جهانی برای میهن اسلامی عزیزمان خلق کنیم.»

رئیس دانشگاه خاتم سپس به بحث پیشتازی اشاره کرد و گفت: «مهمتر از دانش ‎بنیانی، بحث پیشتازی اقتصاد دانش ‎بنیان و پیشگامی دانش در فعالیت ‎های اقتصادی است. پیشتازی اقتصاد دانش بنیان به این مفهوم است که کشور با تکیه بر تحولات درون ‎زای دانشی خود پیوسته سازوکار اقتصاد را تعدیل می کند و چرخه نوآوری خود را در کوتاه‎ ترین زمان ممکن به بخش تولید سوق می دهد. زمانی که بخش دانش ‎بنیان پیشتاز می‎ شود تحولات درون ‎زای اقتصادی با توجه به نوآوری های متکی به دستاوردهای دانشی کشور به شکلی مداوم رخ می دهند. محصولات جدیدی که در این مسیر نو تولید می شوند، محصولاتی هستند که در ارزیابی های پیچیدگی اقتصادی امتیاز کسب می کنند.»

او در ادامه سخنانش به اهمیت بحث درون ‎زاسازی تأکید کرد و گفت: «بحث درون ‎زاسازی یکی از مباحث اقتصادی است که کشورمان باید به آن عنایت ویژه داشته باشد. رشدهای اقتصادی برونزا که برخاسته از افزایش فروش ثروت ‎های نفتی است، به دلیل فقدان مکانیزم ‎های درون ‎زاسازی و حرکت درون ‎زا در چرخه اقتصادی کشور، فقط تأثیر عبوری دارند و بر ارتقای رشد درازمدت کشور اثر محدودی باقی می گذارند. همه ما شادی مدیریت اقتصادی کشور را در جریان رسیدن به رشد ۱۲ درصدی ناشی از تحولات نفتی به یاد داریم. این خوشحالی تنها یک سال طول کشید و این رشد به یک افت شدید تبدیل شد. از جمله سؤالاتی که در این خصوص باید به آن پاسخ دهیم، این است که چه مقدار از این رشد به ارتقای نرخ رشد بلندمدت این کشور منجر شده است؟ چرا امروز دلیل همه آسیب ها، تحریم‎ های آمریکا عنوان می شود؟ خود ما چگونه عمل کرده ایم؟ توجه داشته باشید شرکت میدکو در همین شرایط تحریم، با جست‎ وجو و مطالعه در دنیا، این اقدامات ارزشمند را انجام داده است. آیا مدیریت اقتصادی کشور نمی توانست حدس بزند که رشد برون زا پایدار نیست؟ اقتصادی که مقاومت محور طراحی نشود، از درون ‎زایی و سلامت لازم برخوردار نخواهد شد.»

* سرمایه انسانی عامل خلاق سرمایه دانشی است

قاسمی سرمایه انسانی را عامل خلاق سرمایه دانشی دانست و ادامه داد: «ارتقای سرمایه انسانی به معنای ارتقای چرخه خلق دانش و ایجاد سازوکارهای دانش بنیانی است. به عنوان مثال، اولین استارت آپ ایران در گروه مالی پاسارگاد با نام فناپ ایجاد شد. در حال حاضر 4500 نفر از سرمایه انسانی باهوش و بااستعداد کشور در هلدینگ فناپ فعالیت و به 5 بانک دیگر هم در بخش نرم‎افزار بانکی(Core-Banking) و اجرای آن خدمات ارائه می دهند. این هلدینگ، در بحث ادغام 5 بانک در بانک سپه در رقابتی نفسگیر با شرکت های مختلف پیروز میدان شد و در حال حاضر کار مهم مهاجرت نرم افزار این بانک را با موفقیت انجام داده و در فرآیند ادغام این بانک ها مشارکت دارد. فناپ اکنون می تواند به عنوان عرضه کننده Core-Banking در سطح دنیا مطرح باشد. در حال حاضر 96.5 درصد از تراکنش‎ های بانک پاسارگاد از طریق بانکداری مجازی و الکترونیک انجام می شود. این امر باعث شده بانک پاسارگاد به لحاظ توانایی خدمات دهی همانند بانکی که در بیش از 6 هزار شعبه فعالیت دارد، عمل کند. علاوه بر این فناپ برای اولین بار در کشور، سیستم ERP را پیاده سازی کرده است.»

به اعتقاد مدیرعامل بانک پاسارگاد، «بحث الگوسازی برای ایجاد سازوکار ارتقای پیچیدگی اقتصادی کشور، موضوع مهمی است که باید در بخش خصوصی به آن توجه کرد. نباید برای این کار به انتظار اقدامات دولت نشست. دولت باید با مقررات زدایی به این امر کمک کند و سد راه قرار نگیرد.»

او سپس به تشریح اقدامات مجموعه دانشی پاسارگاد پرداخت و گفت: «مجموعه دانشی پاسارگاد در چند محور برای شدت بخشیدن به دانش ‎بنیانی و افزایش و رشد سطح پیشگامی بخش دانش ‎بنیان فعال شده است. تلاش بر این است که بتوانیم دانشی از جنس دانش موردنیاز دنیای فردا را ایجاد کنیم. این نقطه شروع حرکت به سمت آینده است. راه ما در دستیابی به این خواسته، این است که بتوانیم فرهیختگان ایرانی را در نقاط مختلف جهان جذب کنیم و امکانات موردنیاز آنان را برای خلق دانش فراهم سازیم. در صورت دستیابی به دانش جدید، این یافته در کوتاه ترین زمان به نوآوری تبدیل می شود و در این مسیر همه فعالان از سهم بری عادلانه ای به صورت قانونی برخوردار خواهند شد. فرهیختگان نقشی دوگانه در این فرآیند برعهده دارند. از یک سو عامل خلق دانش‎ بنیانی هستند و از سوی دیگر باید به جوانان این کشور بیاموزند که خلاق شوند و با تعمق به فرآیند دانش‎ بنیانی بیندیشند.»

* برای ارتقای سطح پیچیدگی اقتصادی چه باید کرد؟

رئیس دانشگاه خاتم در مورد ساماندهی فرآیند پیچیدگی اقتصادی نیز گفت: «سرمایه گذاری در این مسیر ضروری است. تجهیز برای فناوری ‎های همگرا (به عنوان کلید آینده جهان) یکی از خواسته ‎های ماست. ترکیب چهار گروه فناوری نانو، بیو، اینفو و کاگنو و همگام‎ سازی این مجموعه از الزامات است. در حال حاضر، مؤسسه رهیافت های نوآور برتر پاسارگاد در دانشگاه خاتم ایجاد شده است. در بخش آموزش نیز دانشگاه خاتم موفق شده سومین سال همکاری خود را با دانشگاه سوربن (پیر و ماری کوری) فرانسه سپری کند و مدرک دو دانشگاهی به دانشجویان ایرانی ارائه کند.»

قاسمی در پایان با بیان اینکه «اعتبار ما سرمایه انسانی فرهیخته و متعهدی است که کمر همت بسته تا نوآوری را در کشور نهادینه سازد»، گفت: «باورمان این است که هر بنگاه اقتصادی باید به دانش و ارتقای سطح پیچیدگی اقتصادی بیندیشد و اگر بخواهیم در بحث پیچیدگی اقتصاد کشور، قدمی رو به جلو برداریم باید اقتصاد خود را درون ‎زا کنیم و آن چیزی را که به نوآوری، دانش بنیانی و پیشتازی در دانش بنیانی مربوط می شود، به عنوان مبنای اثرگذاری همه فعالیت های علمی در بحث پیچیدگی اقتصادی قرار دهیم.»

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com