چقدر از درآمدهای طلای سیاه را برای نسل های بعد ذخیره کرده ایم؟ / صندوق توسعه ملی، آسیب پذیر در مقابل چشم طمع دولت ها

یکی از مشکلات و معضلات مهم اقتصادهای تک محصولی، چشم انداز مبهم آنها است. این اقتصادها که عمدتا وابسته به استخراج و فروش یک محصول خاص مثل نفت هستند، همواره این دغدغه را دارند که با پیشرفت های علمی و تکنولوژیکی حاصل شده در زمینه انرژی های نو تجدید پذیر در سال های آینده وابستگی صنایع بزرگ جهانی به محصولات آنها کم می شود. در چنین شرایطی واضح است که این اقتصادها با مشکلات بزرگی در زمینه درآمدهای بودجه ای و دخل و خرج خود مواجه خواهند شد.

این دغدغه به خصوص در خاورمیانه و کشورهایی که وابسته به اقتصاد نفتی هستند بسیار پر رنگ تر است تا اقتصادهایی که در کشورهای آفریقایی وابسته به معادن طلا و الماس هستند. پیش بینی تحلیلگران این است که در صورت کاهش نیاز صنایع جهانی به نفت، خاورمیانه ناگهان با اقتصادهای ورشکسته ای مواجه خواهد شد که در عرض چند سال بر خاک سیاه خواهند نشست. به عبارت دیگر این اقتصادها شبیه به میوه جذابی هستند که از درون پوسیده اند و زمانی این پوسیدگی خود را در ظاهر تر و تازه این اقتصادها نشان خواهند داد که دلارهای نفتی با کاهش مواجه شود. نوساناتی که هر از گاهی با کاهش قیمت نفت در این اقتصادها خود را نشان می دهد، هشداری است درباره وقوع این رخداد. کسی به درستی نمی داند چه زمانی اقتصاد جهانی از نفت بی نیاز خواهد شد یا انرژی پایه خود را از نفت به سوی انرژی های جدید تغییر خواهد داد، اما در چشم انداز 50 تا 100 ساله این رخداد قطعا به وقوع خواهد پیوست و شاید در زمان فرزندان یا نوه های شهروندانی که امروزه در خاورمیانه زندگی می کنند این وضعیت به وقوع بپیوندد.

پس برای جلوگیری از این وضعیت چه باید کرد؟

اقتصادهای تک محصولی به فکر باشندتحلیلگران اقتصادی یکی از راه های مهمی را که پیش روی این اقتصادها قرار می دهند، استفاده از یک صندوق بین نسلی برای پس انداز درآمدهای نفتی و طراحی مدل جدید از اقتصاد غیر وابسته به محصول نفت است. 

جلیل قهرمانپور، کارشناس اقتصادی دراین باره به «فرصت امروز» می گوید: این مدل در واقع به اقتصادهای تک محصولی کمک می کند تا با استفاده از درآمدهای نفتی سرمایه گذاری های کلانی را انجام دهند که منجر به درآمدزایی ثابتی برای نسل های آینده می شود و اقتصاد آنها را از خطر کاهش ناگهانی درآمدها نجات می دهد. علاوه بر این داشتن پشتوانه قابل اتکایی از ذخایر ارزی به این کشورها کمک می کند تا بتوانند از بحران ها به سلامت عبور کنند. برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس در این زمینه عملکرد خوبی داشته اند. به طور مثال کویت و امارات موفق شدند با مدیریت صحیح هزینه های خود پس انداز قابل توجهی را برای نسل های آینده خود به ارث بگذارند.

وی ادامه داد: تشکیل صندوق توسعه ملی یا همان حساب ذخیره ارزی در کشور ما تاکنون قرین موفقیت نبوده است. متاسفانه بدنه سنگین و بوروکراتیک دولت ما یکی از پرخرج ترین دولت های منطقه است که نتوانسته ذخایر مناسبی را پس انداز کند. دولت بوروکراتیک ما طی چند دهه با حفظ ساختار سنتی و بر جای مانده از یک قرن گذشته، با بودجه ریزی ناکارآمدی که با اشکالات زیادی در اجرا مواجه می شود و بروز برخی مفاسد فصلی و اختلاس های موسمی که در دولت های مختلف رخ داده است، یکی از پرخرج ترین دولت ها است. این کارشناس اقتصادی تاکید کرد: هزینه های مدیریت غلط اقتصادی در دهه های گذشته موجب شده است که دولت ها انبوهی از پروژه ها را کلنگ بزنند که هیچ یک از آنها به نتیجه نرسیده و تمام نشده اند. بنابراین هر دولتی با انبوهی از پروژه های نیمه تمام رو به رو می شود که بدون تغییر به دولت بعدی یادگار می دهد.

کاهش قیمت نفت و تجربه خوب مدیریت بودجه

قهرمانپور در ادامه گفت: تجربه نشان داده که هر زمان قیمت نفت کاهش یافته، بودجه سنواتی ما بهتر مدیریت شده است یعنی زمانی که مدیران دولتی ما به این باور می رسند که خبری از دلارهای نفتی نیست تلاش بیشتری می کنند و با وسواس بیشتری درآمدهای اندک غیر نفتی را خرج می کنند.

قهرمانپور اظهار کرد: تاکنون دولت ها بارها به ذخایر ارزی کشور دست انداخته اند. طبق قانون از ذخایر صندوق توسعه ملی باید در جهت توسعه اقتصادی کشور با محوریت بخش خصوصی استفاده شود البته دولت هم حق استفاده از این ذخایر را دارد اما شرایط به گونه ای پیش رفته که گویا دولت در اولویت برداشت است و بخش خصوصی نخودی است. براساس قانون باید 20درصد منابع حاصل از فروش نفت در صندوق توسعه ملی ذخیره شود اما دولت های قبل در این زمینه عملکرد خوبی نداشته اند.

وی افزود: البته این دولت تاکنون عملکرد بهتری داشته و توانسته با انضباط مالی بیشتر ذخایر بیشتری را به وجود بیاورد، اما با این وجود به نظر می رسد خارج کردن مدیریت این صندوق از تمرکز دولت بتواند از دست اندازی های دولت ها در ادوار مختلف به این صندوق جلوگیری کند. یعنی شرایطی رقم بخورد که نمایندگان چند قوه و بخش خصوصی مدیریت این صندوق را تعیین کنند و به این ترتیب دولت نمی تواند به سادگی در صندوق ورود کرده و از منابع آن برداشت کند. در واقع باید شرایطی را به وجود بیاوریم که استفاده از منابع صندوق به طور کامل از ذهن مدیران دولتی حذف شود و هیچ امیدی به استفاده از این ذخایر نداشته باشند. تنها در این صورت است که می توانیم منابع صندوق را برای نسل های آینده حفظ کنیم.

ارتباط با نویسنده : nasim64najafi@gmail.com