قطره قطره‌هایی که باید جمع گردند

آمارهای جهانی نشان می‌دهند، وضعیت کره زمین به لحاظ کمبود منابع آبی، چندان مطلوب نیست. اگر در طول سال‌های گذشته، وضعیت مناطق خشک و غیرقابل کشت و زرع، نگران‌کننده تلقی می‌شد اکنون وضعیت مناطق نیمه خشک که درآستانه ورود به وضعیت غیرقابل کشت قرار دارند بحرانی به نظر می‌رسد. در واقع حفظ و ارتقای وضعیت نیمه بحرانی مناطق خشک در دستور کار بسیاری از دولت‌ها قرار گرفته است.در این وضعیت، توسعه کشت و زرع و ارتقای شاخص‌های صادراتی در بخش کشاورزی، چندان آسان به نظر نمی‌رسد.

مفهوم آب مجازی

تا چند دهه پیش، در اغلب بررسی‌هایی که در حوزه منابع آب صورت می‌گرفت مفهوم  «آب مجازی» مورد توجه قرار نداشت. این مفهوم از دهه 90 میلادی و در راستای سیاست‌های مهار مصرف بی‌رویه آب باب شد.منظور از این لغت، کلیه آب‌هایی‌ است که به شکل پنهان در بخش‌هایی چون کشاورزی و صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما به شکل شفاف محاسبه نمی‌شوند. توجه به آب‌های مجازی برای کشورهای کم آب به دلیل اهمیت صرفه‌جویی در منابع آبی و کاهش حداکثری هدررفت آب در حوزه کشت و زرع و صنعت اهمیتی ویژه دارد.

دکتر جنی کهل، مدیر مرکز سیاست‌های آب دانشگاه میلواکی در مقاله‌ای بر لزوم اهمیت شفاف‌سازی مصارف آب در بخش کشاورزی تأکید کرده است، بنا بر این مقاله، ارائه آمارهای غیرحقیقی و دستکاری شده در بخش کشت و زرع و بسته‌بندی محصولات کشاورزی، روشی است که برخی تولید‌کننده‌ها برای دچار نشدن به عوارض مالیاتی یا جرائم نقدی انجام می‌دهند.

اگرچه چنین رفتارهایی در کوتاه‌مدت بازده مالی خوبی به ارمغان می‌آورد ولی در بلند‌مدت بیش از هر بخش به تولید‌کننده‌ها و کشاورزان ضرر می‌رساند.اغلب عدم شفافیت‌ها در بخش آمار و ارقام کشاورزی مربوط به کشورهای توسعه نیافته و کمتر توسعه‌یافته است. چرا که اغلب فاقد سیستم‌های مکانیزه آبیاری و بی‌بهره از برنامه‌ریزی‌های بلند‌مدت مهار مصرف آب هستند.

اساسی‌ترین اقدامات برای کنترل آب ها

متأسفانه در برخی کشورهای کم‌آب، ساده‌ترین و متداول‌ترین شیوه‌ها برای مهار هدر رفت آب در بخش کشاورزی به‌طور کامل نادیده گرفته می‌شوند. روش‌هایی که می‌توانند تا حد زیادی ناجی شرایط نابسامان آب باشند:

*انتخاب زمین کشاورزی مناسب و مدیریت مناطق تحت کشت و زرع در سطح منطقه‌ای و ملی

*انتخاب محصول متناسب با ظرفیت‌های بومی و اقلیمی

*مدیریت آب‌های شور و شیرین در بخش کشاورزی

*جمع‌آوری حداکثری آب باران و مدیریت مکانیزه کشاورزی دیم

*مدیریت آب‌های زیرزمینی و افزایش سطح دانش و اطلاعات کشاورزان

*توجه به میزان سموم و مواد مضر موجود در آب‌های بخش کشاورزی برای افزایش کیفیت محصولات کشاورزی

مدیریت منابع آب با روش‌هایی جدیدتر

طبق گزارش سازمان جهانی غذا، برای مدیریت بخش کشاورزی در کشورهای خاورمیانه و آفریقا، علاوه بر روش‌هایی که به‌طور مستقیم با کشت و زرع رابطه دارند، باید روش‌های غیر‌مستقیم را نیز به مرحله اجرا درآورد. برای مثال میزان هدررفت مواد‌غذایی در برخی بخش‌های خاورمیانه، بسیار بالا و تعجب‌آور است.این مسئله با کیفیت پایین محصولات کشاورزی، فرآوری نادرست این محصولات در کارخانه‌ها و تولید محصولات غذایی بی‌کیفیت ارتباط مستقیم دارد.

در این میان آب‌هایی که در بخش کشت و زرع و تولید محصولات کارخانه‌ای هدر می‌روند، با مدیریت صحیح و نظارت بر بخش‌های کیفی، قابل کاهش است.کمبود اطلاعات و فن‌آوری معضل دیگری‌است که به بخش کشاورزی لطمه می‌زند. انتخاب محصول سازگار با شرایط کم آبی و تمرکز بر تولید با کیفیت و صادرات کمک می‌کند تا نه‌تنها در مصرف آب صرفه جویی شود، بلکه دولت محصولی مطمئن برای صادرات در بخش کشاورزی داشته باشد.

دامپروری غیراصولی نیز می‌تواند کشاورزی را تحت تأثیر قرار دهد، تجربه تلخ عراق در اوایل دهه هشتاد میلادی، مثالی مناسب برای تشریح این پدیده است. در این دوران، عراق با واردات دستگاه‌های مکانیزه کشاورزی و دامپروری تلاش کرد این دو بخش را تقویت کند، اما توسعه بی‌برنامه بخش دامپروری و افزایش ناگهانی تعداد دام‌ها در مناطقی مشخص، بخش کشاورزی را تحت‌الشعاع قرار داد و باعث افت شدید این بخش شد.

آینده نگری برای همه

این نکته که مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی حائز اهمیت است، تنها به کشورهای کم آب مربوط نمی‌شود، نقشه‌های اقلیمی ماهواره‌ای نشان می‌دهند، بسیاری از کشورها که اکنون با شرایط کم آبی مواجه هستند، سال‌ها پیش وضعیت مناسبی داشته‌اند، بر همین اساس کشورهایی مثل ایالات متحده، استرالیا و کانادا، طرح‌های مدیریت آب بلند‌مدتی را تنظیم کرده‌اند که برخی چشم‌انداز‌هایی 20 ساله دارند.

ایالت کالیفرنیا به سبب شرایط منحصر به فرد مدیترانه‌ای به یکی از حاصلخیزترین نقاط جهان تبدیل شده است، با این وجود، ارتقای کانال‌های آبیاری، نظارت بر میزان آب مصرفی کشاورزان، نصب سازه‌های هیدرولیکی برای انتقال آب و تنظیم برنامه‌های استاندارد آبیاری، تنها بخشی از تلاش‌های دولت برای حفظ شرایط مناسب کشاورزی در این ایالت است.