مسیرهای ممنوعه اقتصادی، به زیرزمین ختم می‌شوند

اقتصاد جهان به دو بخش تقسیم می‌شود؛ اقتصاد رسمی و اقتصاد زیرزمینی. همان‌طور که از نام این دو بخش استنباط می‌شود، اقتصاد رسمی، شامل تمامی مبادلات و نقل و انتقالات مالی است که به شکل رسمی و قانونی انجام می‌گیرد. اما وضعیت در مورد اقتصاد زیرزمینی که با نام اقتصاد سایه نیز شناخته می‌شود، متفاوت است. این نوع اقتصاد تابع قوانین نظامدار و رسمی نیست،

نکته جالب اینکه براساس آمارهای صندوق بین‌المللی پول، حدود 50 کشور در جهان، با رقم تقریبی 40درصد تولید ناخالص داخلی در بخش اقتصاد سایه، مواجه هستند. بر این اساس، نمی‌توان اقتصاد زیرزمینی را محدود به یک یا دو کشور خاص دانست. اما چگونه می‌توان، نرخ فعالیت‌های اقتصاد سایه در هر کشور را اندازه‌گیری کرد؟

پائولینا رستریو، کارشناس مسائل اقتصادی، معتقد است: اندازه‌گیری دقیق نرخ فعالیت اقتصاد زیرزمینی، کار نسبتا دشواری است برای مثال تعیین نرخ مالیات و ارزیابی سود یک فروشگاه رسمی بسیار ساده‌تر از تعیین نرخ سود و مالیات برای یک دستفروش است. با این وجود، آمارهای مختلف نشان می‌دهد، رقمی در حدود 36درصد از تولید ناخالص داخلی کشورهای در حال توسعه و 13درصد از تولید ناخالص داخلی کشورهای توسعه‌یافته را اقتصاد زیرزمینی تشکیل می‌دهد. این آمارها از طریق برخی روش‌های متداول تهیه می‌شوند:

*روش مستقیم: متداول‌ترین روش مستقیم برای تعیین مالیات و بررسی سود سالانه، استفاده از پرسش‌نامه و نظرسنجی است که برخی پارامترهای یکسان را در بخش‌های رسمی و غیررسمی مورد آزمون قرار می‌دهد. اما در خوش‌بینانه‌ترین حالت، نیز امکان خطای چنین روشی نسبتا بالاست و نمی‌توان با تکیه بر این روش، به ارقام قابل اتکا و دقیقی دست یافت.

*روش غیرمستقیم: روش غیرمستقیم، بخشی از اقتصاد کلان محسوب می‌شود. این روش به طور معمول از طریق اختلاف بین هزینه‌های ملی و آمار درآمدها محاسبه می‌شود. به شکل تئوری، آمار درآمد تولید ناخالص داخلی و میزان هزینه‌ها، باید با هم برابری داشته باشند، اما هر چقدر بازار سایه، فعال‌تر باشد، این دو رقم، فاصله بیشتری از یکدیگر می‌گیرند. برخی زیرمتغیرهای اندازه‌گیری این روش، شامل اختلاف بین نیروی کار رسمی و نیروی کار حقیقی، رویکرد معاملات و رویکرد تقاضای ارز است.

اقتصاد زیرزمینی در آسیا

با نگاهی کوتاه به عوامل تشدید‌کننده اقتصاد سایه، چنین به نظر می‌رسد که کشورهای آسیایی و آفریقایی، در رشد اقتصاد سایه، استعدادی تاسفبار دارند. عواملی مثل مالیات‌های غیرعادلانه، عدم توجه به کارآفرینی و ایجاد اشتغال، بالا بودن نرخ فساد و رشوه‌خواری و... تاثیر مستقیمی بر رشد بازار سیاه اقتصادی خواهند داشت. پژوهش‌های فردریش اشنایدر، مدرس و پژوهشگر دانشگاه یوهانس کپلر آلمان، نشان می‌دهد، این فرضیه که تصمیم گیری‌های دولت، در کنترل صحیح اقتصاد زیرزمینی اثر مستقیم دارد، تا حدود زیادی مبتنی بر واقعیت است.

هند یکی از کشورهایی است که به‌شدت با اقتصاد سایه درگیر است. بنا بر گزارش نشریه وال استریت، تصور کردن برخی مناطق هند، مثل احمدآباد، بدون اقتصاد زیرزمینی غیرممکن است. فروش زیرزمینی انواع و اقسام کالاها، از محصولات خوراکی و مواد مخدر گرفته تا حیواناتی مثل میمون، در این منطقه کاملا عادی به نظر می‌رسد. توجیه بسیاری از افراد برای فعالیت در این بخش، عدم برخورداری از حقوق و مزایای مناسب در بخش رسمی است. برخی افراد که در بخش زیرزمینی مبادلات تجاری انجام می‌دهند، در ساعات اداری، مشاغل رسمی دارند.

اقتصاد زیرزمینی در آمریکا

بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین با پدیده اقتصاد سایه درگیر هستند، اما در این میان، کشوری مثل ایالات متحده، از بازار زیرزمینی، بی‌نصیب نمانده است، لئورا گونزالس، استاد اقتصاد دانشگاه فوردهام، در گفت‌‌وگو با شبکه سی‌ان‌بی‌سی، یکی از بزرگ‌ترین معضلات دولت آمریکا در بخش اقتصاد زیرزمینی را مهاجرت‌های گسترده به این کشور ارزیابی کرده است. آمارها نشان می‌دهد، بسیاری از مهاجرین به دلایل امنیتی و رفاهی، جذب بخش زیرزمینی می‌شوند.

در عین حال، برخی کارفرمایان بخش رسمی، برای فرار از پرداخت حقوق و مزایای عادلانه، ساعات کاری کارمندان را کاهش می‌دهند. بر همین اساس، تعدادی از مشاغل که در دهه‌های گذشته در ایالات متحده کمرنگ بودند، اکنون در حال توسعه هستند. افزایش نرخ قاچاق مواد مخدر، یکی از نشانه‌های بارز این مسئله محسوب می‌شود. 

اقتصاد زیرزمینی در اروپا

براساس پژوهشی که اخیرا در دانشگاه لینز اتریش انجام شده، اگرچه نرخ کلی اقتصاد زیرزمینی در اروپا نگران‌کننده نیست، اما سرنوشت کشورهایی مثل یونان نشان می‌دهد بی‌توجهی به این قبیل مسائل تاوان سنگینی خواهد داشت. رقمی در حدود دو سوم اقتصاد سایه اروپا، مربوط به کشورهای نسبتا قدرتمند اقتصادی این حوزه مانند انگلستان، اسپانیا، فرانسه و ایتالیاست. بالاترین نرخ رشد اقتصاد زیرزمینی در اروپا مربوط به دوران اوج‌گیری رکود اقتصادی می‌شود، در سال 2013میلادی، 18.5‌درصد از فعالیت‌های اقتصادی اروپا در بخش سایه انجام شده است. با این وجود برخی کشورها مثل پرتغال و ترکیه، در طول چند سال اخیر، وضعیت خوبی در مهار اقتصاد زیرزمینی نشان داده‌اند.