وقتی مرکبات دق می‌کنند

به زبان پرتغالی و اسپانیایی «تریستزا» به معنای غم است و این واژه را نخستین‌بار کشاورزان بومی آمریکای جنوبی در دهه 30‌میلادی برای توصیف حالتی در درختان مرکباتی به کار بردند که امروزه به آن بیماری ویروسی تریستزا گفته می‌شود. تریستزا نام گونه‌ای از ویروس از جنس Closterovirus است که عامل ایجاد‌کننده یکی از مهم‌ترین بیماری‌های ویروسی مرکبات در سراسر دنیا به‌شمار می‌رود.

این ویروس به راحتی توسط چندگونه شته از جمله شته قهوه‌ای مرکبات به‌صورت نیمه پایا منتقل می‌شود. تریستزا در سراسر دنیا یافت می‌شود و می‌تواند برخی از گونه‌های مهم مرکبات را آلوده کند، از جمله نارنج و از آنجا که نارنج یکی از عمده‌ترین پایه‌های مورد استفاده برای پرورش گونه‌های اقتصادی مرکبات است (پرتقال، گریپ فروت، لیمو و نارنگی) پس باغ‌های پرورش مرکباتی که روی پایه نارنج پیوند شده باشند به‌شدت در برابر ابتلا به این ویروس حساسند. از دیدگاه تولید و عملکرد مهم‌ترین بیماری تهدید‌کننده صنعت مرکبات در منطقه‌های پرورش این محصولات است. در کشور‌های پرو، برزیل، ونزوئلا، آرژانتین، ایالات متحده و اسپانیا سبب خسارات شدید و از بین رفتن تعداد زیادی از باغ‌های مرکبات شده است. با توجه به سویه ویروس، پایه مرکبات و شرایط محیطی می‌تواند سبب علائم متفاوت از جمله ساقه آبله‌ای، زردی و زوال کلی درخت شود.

زوال درخت بیشتر در مرکباتی مانند پرتقال، نارنگی و گریپ‌فروت دیده می‌شود، به‌ویژه هنگامی که روی پایه نارنج پیوند شده باشند. تخمین زده شده که این ویروس سبب نابودی بیش از 80‌میلیون درخت (10‌میلیون در آرژانتین، 6‌‌میلیون برزیل، 3 میلیون آمریکا) در سراسر دنیا شده است. در کشور اسپانیا این بیماری سبب کاهش عملکرد در 40 میلیون درخت پرتقال و نارنگی شده است. تریستزا در سال 1342 با ورود و کاشت نهال‌های آلوده چندین رقم جدید نارنگی ساتسوما در باغ مهدشت ساری، وارد ایران شد. به دلیل تمایل باغداران به این گونه نارنگی‌های پیش‌رس، افراد مختلفی اقدام به تهیه پیوندک و تکثیر آن از این درختان آلوده کردند و دقیقا همین امر سبب گسترش این بیماری در ایران شد.

پژوهش‌های انجام گرفته در سال‌های اخیر نشان‌دهنده گسترش این بیماری در مناطق مرکبات کاری ایران (شمال، مرکز و جنوب) دارد. به‌عنوان مثال پژوهشی که در سال 1386 در چهار منطقه کرمان انجام گرفت، نشان‌دهنده آلودگی 45 تا 60 درصدی این مناطق با این ویروس بوده است. هفت یا هشت دهه پیش باغداران آمریکایی برای مهار این بیماری از روش قرنطینه یا سوزاندن درختان آلوده استفاده می‌کردند که یک راهکار قوی و درازمدت نیست. روش بهتر تهیه پایه‌های عاری از ویروس و ریز پیوندی به کمک تکنیک‌های کشت بافت در آزمایشگاه است. به این ترتیب نهال‌های کاملا سالم و عاری از ویروس ایجاد می‌شود که می‌تواند برای تولید باغ‌های جدید به کار گرفته شود. از آنجا که روش متداول افزایش مرکبات پیوند است و ویروس با پیوندک منتقل می‌شود، داشتن گیاهان سالم در یک منطقه مرکبات کاری می‌تواند منابع لازم را در اختیار کشاورزان بگذارد. در نبود این امکانات استفاده از پایه‌های مقاوم‌تر به تریستزا مثل انواع سیترنج و سیتروملو و استفاده از پیوندک‌های مقاوم به ساقه آبله‌ای می‌تواند به‌عنوان راهکار موقت مفید باشد اما در دراز‌مدت تنها راه ایجاد باغ‌های عاری از ویروس است. استفاده از سموم حشره‌کش برای کنترل جمعیت شته‌ها یا مبارزه بیولوژیکی با کمک نوعی زنبور آسیایی هم روش‌های دیگری برای حذف یا کنترل ناقل این ویروس است.

برنامه‌های مدیریتی دقیق و حساب شده از جمله حمایت از پژوهشگران و موسسه‌های پژوهشی، حمایت مالی برای ایجاد آزمایشگاه‌ها و گلخانه‌های مجهز تولید پایه و پیوندک عاری از ویروس، برنامه‌های ترویجی و آموزشی برای باغداران و حمایت از پرورش‌دهندگان برای جایگزینی درختان آلوده خود توسط بخش دولتی یا خصوصی، همگی می‌توانند به حل مشکل کمک کنند.

* کارشناس کشاورزی