مدیریت منابع طبیعی در ایران

ایران سرزمینی است غنی از منابع طبیعی؛ کشوری که در زمره پنج کشور اول جهان از نظر تنوع و حجم ذخایر نفت، گاز، معادن و موقعیت ژئوپلیتیک قرار دارد. منابع زیرزمینی اش از ارزشمندترین دارایی های هر ملتی محسوب می شود و همین ثروت خدادادی است که همواره مورد توجه جهان بوده است. با این حال، سؤال اصلی اینجاست: آیا ما به اندازه ای که به نام این سرزمین تعصب داریم، به منابع آن نیز وفادار و حساس هستیم؟ در سال های اخیر، واژگان «وفاداری ملی»، «میهن دوستی» و «حساسیت به نام خلیج فارس» به نمادهایی برای ابراز علاقه به کشورمان بدل شده اند. بسیاری با افتخار از خلیج همیشه فارس یاد می کنند، پرچم ایران را در مناسبت ها به اهتزاز درمی آورند و با هیجان نسبت به تغییر نام ها یا تحریف های جغرافیایی، واکنش نشان می دهند، اما آیا این حساسیت ها اگر تنها به فضای مجازی، پست های اینستاگرامی یا شعارهای میدانی محدود بماند، می تواند ضامن بقای این سرزمین باشد؟

واقعیت تلخ، آن است که امروز ایران با چالش های زیست محیطی عظیمی روبه رو است. خشک شدن دریاچه ارومیه، نابودی جنگل های هیرکانی، آلودگی گسترده هوای کلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان و مشهد و بحران آب در بسیاری از استان ها، تنها گوشه ای از واقعیت های نگران کننده اند. در شرایطی که زیبایی های طبیعی ایران هر روز رنگ می بازند، آیا می توان تنها با تکرار نام «ایران» از آن پاسداری کرد؟ وفاداری واقعی، زمانی معنا پیدا می کند که در عمل نسبت به همه اجزای این سرزمین، از منابع زیرزمینی تا درختان و تالاب ها، حس مسئولیت داشته باشیم.

ایران روزانه حدودا 110 میلیون لیتر بنزین تولید می کند. این رقم با توجه به جمعیت حدود 90 میلیون نفری، مصرفی معادل یا حتی بیش از کشورهای پرجمعیتی، مانند چین (با جمعیت بیش از 1.4 میلیارد نفر) و اتحادیه اروپا (با جمعیت حدود 450 میلیون نفر) ایجاد کرده است. به عبارت دیگر، میزان مصرف سرانه سوخت در ایران، چندین برابر کشورهای صنعتی و توسعه یافته است، بدون آنکه زیرساخت های حمل ونقل عمومی، خودروهای کم مصرف یا فرهنگ مصرف پایدار در کشورمان، نهادینه شده باشد. این وضعیت، پیامدهای گوناگونی دارد. بخش عمده ای از درآمدهای نفتی کشور، صرف تأمین یارانه های سوخت، واردات بنزین، حمایت از صنایع پرمصرف و تغذیه شبکه های رانتی مرتبط با انرژی می شود. اما شاید غم انگیزترین بخش ماجرا، این باشد که این منابع به جای آنکه به سرمایه ای برای نسل آینده تبدیل شوند، در قالب آلودگی هوا، بیماری های قلبی و تنفسی و نابودی اکوسیستم های طبیعی، به تهدیدی برای بقای زندگی در ایران تبدیل شده اند.

در این میان، کشور نروژ می تواند الگویی مناسب برای ایران باشد. نروژ نیز کشوری نفت خیز است که درآمدهای عظیمی از صادرات نفت و گاز دارد، اما برخلاف ایران، این کشور با تکیه بر سیاستگذاری بلندمدت و دقیق، توانسته است صندوق ذخیره ارزی خود را به بیش از 1.7 تریلیون دلار برساند. این صندوق، یکی از بزرگ ترین دارایی های مالی عمومی در جهان است و به عنوان پشتوانه ای برای رفاه نسل های آینده عمل می کند. نروژ همچنین در زمینه حمل ونقل و مصرف سوخت، گام های بلندی برداشته است. در سال 2023، بیش از 80 درصد خودروهای جدید ثبت شده در این کشور، برقی یا هیبریدی قابل شارژ بودند. این موفقیت، حاصل دهه ها سرمایه گذاری در زیرساخت، مشوق های مالیاتی، فرهنگ سازی عمومی و حمایت قاطع دولت از انرژی های پاک است. درحالی که مردم نروژ انتخاب می کنند خودروهایی بدون آلایندگی سوار شوند، در ایران همچنان خودروهای با مصرف بالا و استاندارد پایین، تولید و استفاده می شود و گاه حتی با رانت های ارزی به قیمت پایین تر از هزینه تولید عرضه می گردد. ایران در سال های گذشته، اقدام به تاسیس صندوق توسعه ملی کرد که هدف آن، حفظ بخشی از درآمدهای نفتی برای آینده کشور بود، اما این صندوق نیز به دلیل برداشت های پی درپی برای هزینه های جاری، جبران کسری بودجه و اجرای طرح های غیرمولد، از هدف اصلی خود فاصله گرفته است. تناسب میان ورودی و خروجی صندوق توسعه ملی به هم خورده و عملا از نقش محافظه کارانه اش در برابر نسل های آینده، کاسته شده است.

همان گونه که ما برای نام «خلیج فارس» می ایستیم و برای دفاع از آن با قدرت سخن می گوییم، باید برای حفظ زیبایی های طبیعی این کشور نیز بایستیم. این سرزمین از زمان مادها و دیااکو تاکنون، فرمانروایان و حکومت های زیادی را به خود دیده، اما آنچه پایدار مانده، خاک و روح ایران است. اگر این خاک به بیابانی بی روح و آلوده تبدیل شود، اگر منابع آن تهی شود و جنگل ها و رودها از بین بروند، دیگر اسمی برای دفاع باقی نخواهد ماند. وفاداری واقعی، در حساسیت به همه وجوه کشور است؛ در مخالفت با ساخت پتروشیمی در دل جنگل، در ایستادن در برابر صنایع آلاینده در کویر، در صرفه جویی در مصرف آب و انرژی، و در انتخاب آگاهانه برای خرید، رانندگی و زندگی. ما وارثان این سرزمین هستیم و مسئولیت داریم آن را بهتر از آنچه تحویل گرفتیم، به نسل بعد بسپاریم. اگر امروز نروژ با اندوخته های نفتی خود، آینده ای روشن می سازد، ایران نیز می تواند با اصلاح نگاه مصرف گرایانه، بازگشت به اصول بهره برداری پایدار و اعتماد به خرد جمعی مردم، مسیر توسعه ای انسانی، زیست پایدار و ملی را طی کند. نام ایران، تنها زمانی در تاریخ می ماند که این سرزمین، زنده و آباد باقی بماند.

منابع:

1- آژانس بین المللی انرژی (IEA). Global Fuel Report 2023

2- شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران، گزارش سالانه مصرف بنزین، 1402

3- صندوق بین المللی پول (IMF). Iran Oil Revenue and Subsidy Report, 2023

4- بانک مرکزی نروژ (Norges Bank Investment Management). The Government Pension Fund Global Annual Report, 2023

5- Bloomberg. Norway Leads the World in EV Adoption, 2023

6- UNDP. Iran Environmental Outlook Report, 2022

7- مرکز پژوهش های مجلس، تحلیل عملکرد صندوق توسعه ملی ایران، 1401

8- سازمان محیط زیست ایران، گزارش وضعیت آلودگی هوا و منابع طبیعی، 1402.