تقاطع تاریخ و تروما

یکی از پرسش های بی پاسخ در تاریخ معاصر ایران، این است که چگونه مردمی که روز 25 مرداد 1332 در حمایت از دولت ملی مصدق و مخالفت با کودتاچیان به خیابان آمدند، سه روز بعد در 28 مرداد به نظاره گری خاموش و بازیگری منفعل تبدیل شدند؟ در آستانه هفتاد و دومین سالروز کودتای 28 مرداد، آنچه این پرسش را در افق سال 1404 برجسته می سازد، زمینه های مشترک تاریخی با جنگ 12 روزه ایران و اسرائیل است. اینکه با گذشت هفت دهه بار دیگر اتفاق مشابه - مداخله خارجی - تکرار شد و این بار البته به جای تراژدی به شکل کمدی اتفاق افتاد. (1) به نظر می رسد این روایت در طبقه متوسط تقریبا پذیرفته شده که جنگ 12 روزه، فارغ از ماهیت نظام سیاسی و موضوعاتی چون برنامه هسته ای، موشکی و سیاست های منطقه ای جمهوری اسلامی، با کلیت ایران بوده و هدف اصلی، تجزیه و تضعیف بنیان های ملی ایران بوده است.

هرچند ما را به فراموشی تاریخی، متهم می کنند و می گویند ایرانیان حافظه تاریخی ندارند، اما به نظر می رسد این گزاره دست کم درباره کودتای 28 مرداد صدق نمی کند؛ چراکه تأثیر کودتا به عنوان یک ترومای تاریخی و درد مشترک در روان جامعه ایران هنوز تازه است و ما چنان از آن سخن می گوییم که انگار همین دیروز در خیابان های تهران اتفاق افتاده است. زخمی که همچنان ناسور مانده و هنوز التیام نیافته است. به همین خاطر است که اغلب اندیشمندان و صاحب نظران از کودتای 28 مرداد به عنوان مخرب ترین حادثه در تاریخ ایران، یاد کرده اند. (2) به راستی چرا ترومای 28 مرداد التیام نمی یابد؟ (3)

هفت دهه و دو سال پیش در چنین روزی، کودتای انگلیسی-آمریکایی رخ داد و رویای ملی شدن صنعت نفت به کابوس کودتای 28 مرداد منجر شد؛ اتفاقی که تأثیری شگرف و غیرقابل انکار بر روح و جان ایرانیان گذاشت و خاطره تلخ شکست و ناکامی تا سال ها و دهه ها در عمق جان ایران نشست. قطعا بیشترین بار این تقصیر تاریخی بر دوش خود مصدق است. (4) مصدق در آن سه روز سرنوشت ساز، اشتباهات زیادی داشت، اما مهمترین لغزشش، آن بود که با عوامل کودتا/ نفوذ برخورد نکرد و توجهی به مشارکت مردم نشان نداد. او که تجربه بسیج ملی و مشارکت مردم در قیام 30 تیر و اوراق قرضه ملی و... را داشت، اما در آن سه روز کذایی، نه با مردم صحبت کرد و نه درخواست جریان های سیاسی را پذیرفت. کودتا در هنر و ادبیات معاصر ایران نیز تاثیر سهمگینی داشت و شعر «زمستان» سروده «مهدی اخوان ثالث» مهمترین نمود شعر شکست و فضای سیاه پس از کودتا بود. با سرنگونی دولت مصدق و بازگشت استبداد شاهی و از بین رفتن فضای باز سیاسی و غلبه فضای ترس و سانسور، شاعران و نویسندگان به ناچار به «سمبولیسم» روی آوردند که اوج این نمادگرایی در شعر «زمستان» و «خانه ام آتش گرفته است» پیداست. همچنین رمان معروف «سیمین دانشور» هرچند درباره کودتای 28 مرداد نیست، اما نویسنده «سووشون» با قرار دادن روز قتل «یوسف» (همسر زری، راوی داستان) در روز 29 مرداد به نوعی به حوادث کودتا اشاره دارد. با وجود این پایان تلخ، سطرهای درخشان پایانی کتاب، مخاطب را به روزهای روشن آینده امیدوار می سازد. (5)

در طول سال های گذشته، تحلیل های مختلفی از سوی پژوهشگران در مورد دلایل شکست نهضت ملی، ارائه شده و حتی برخی روایت ها، اصل کودتا را زیر سوال برده اند. با این حال، مجموعه اسنادی که وزارت امور خارجه آمریکا در سالیان اخیر منتشر کرده، اصل کودتا را ثابت می کند. در شوربختی محمد مصدق همین بس که با گذشت 72 سال از کودتای 28 مرداد همچنان روایت رسمی تاریخ با او سر ستیز دارد و شگفتا که این همه تبلیغات منفی و تخریب شخصیتی به محبوبیت بیشتر مصدق منجر شده است. (6) در گفتمان رسمی تاریخ، مصدق همواره در مظان اتهام است و همانطور که در گفتمان رسمی پیش از انقلاب، از رخداد 28 مرداد به عنوان رستاخیر و قیام ملی یاد شده است، در گفتمان رسمی پس از انقلاب نیز بر نقش آیت الله کاشانی در ملی شدن صنعت نفت، تاکید شده و مصدق به دلیل بی توجهی به رهنمودهای کاشانی، مقصر کودتا معرفی شده است.

29 روز از اعلام آتش بس میان ایران و اسرائیل، گذشته است و بیش از پیش این واقعیت آشکار شده که هدف از حمله به ایران، نه مسئله هسته ای و بحث غنی سازی، که سرنگونی نظام سیاسی بوده است (آمریکا در پی تغییر رفتار و اسرائیل در پی فروپاشی ساختاری ایران). مردم در واکنش به این حمله، تجاوز را محکوم کردند و علی رغم دلخوری از عملکردهای گذشته، در کنار دولت و نظام ایستادند. بدین ترتیب، شکاف تاریخی دولت-ملت در جنگ 12 روزه، ترمیم شد و منهای بهت و غافلگیری آغاز جنگ - که در بامداد جمعه 23 خردادماه خواب را از چشم همه ایرانیان ربود - فضای عمومی جامعه، آکنده از حس همدلی و حب وطن شد. این همدلی جمعی برای آنکه به همبستگی پایدار بدل شود، به همراهی و پاسخ مثبت دولت، نیاز دارد. حاکمیت باید این سرمایه اجتماعی را مغتنم بداند و با بازنگری در رویکردهای مخرب گذشته به اصلاح نظام حکمرانی روی آورد. با پاسخ حداکثری به مطالبات مردم می توان جلوی شکاف فزاینده دولت-ملت را گرفت و اجازه نداد که ادامه این شکاف تاریخی به گسست و ازهم گسیختگی در این رابطه دیالکتیک منجر شود که در آن صورت، امنیت ملی ایران به خطر خواهد افتاد. متاسفانه حوادث تلخ سالیان اخیر که آخرین نمونه آن، ناآرامی های پاییز 1401 بود، شکاف دولت-ملت را به طور غیرقابل برگشتی افزایش داد؛ تا جایی که در انتخابات ریاست جمهوری سال گذشته، بیش از نیمی از مردم در انتخابات شرکت نکردند که بالاترین میزان عدم مشارکت در همه انتخابات گذشته بود. حال در آستانه هفتاد و دومین سالروز کودتای 28 مرداد، بیم آن می رود که حضور یکپارچه مردم در سایه غفلت و بی توجهی دولت (State) بار دیگر به انفعال جمعی بینجامد. این عملکرد حاکمیت است که نقش آفرینی آینده مردم را تعیین می کند.

پانوشت:

1-تاریخ خود را تکرار می کند؛ بار اول به صورت تراژدی، بار دوم به شکل کمدی. کارل مارکس، هیجدهم برومر لوئی بناپارت

2-به عنوان کسی که تاریخ ایران را بارها مطالعه کرده ام می گویم هیچ حادثه ای در تاریخ ایران، مخرب تر از کودتای 28 مرداد نبود. ناصر تکمیل همایون، مورخ و جامعه شناس

3-تروما (Trauma) در علم پزشکی به معنای زخم و در علم روانشناسی به معنای آسیب ذهنی است و ترومای تاریخی (Historical Trauma) به آسیب روانی یک نسل، قوم و ملت بر اثر یک رخداد، گفته می شود که در روح و روان جامعه ته نشین شده است.

4-مصدق پس از گفت وگویی سرنوشت ساز با سفیر آمریکا که وعده داده بود در صورت برقراری دوباره نظم و قانون، آمریکا به دولت مصدق کمک خواهد کرد، به ارتش فرمان داد تا خیابان ها را از همه تظاهرکنندگان پاک سازند. جالب اینجاست که مصدق تلاش می کرد تا برای پراکنده کردن مردم که پشتیبانان اصلی او بودند، از ارتش، دشمن پیشین خود استفاده کند. شگفتی آور نیست که ارتش از این فرصت برای سرکوبی خود مصدق استفاده کرد. یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب

5-خواهرم گریه نکن، روزی در خانه ات درختی خواهد رویید و درختانی در شهرت و بسیار درختانی در سرزمینت و باد پیغام هر درخت را به گوش درختان دیگر خواهد رساند و درختان از باد خواهند پرسید: در راه که می آمدی سحر را ندیدی؟ سیمین دانشور، سووشون

6-داستان مصدق در خاطره نسل ما به «شاهنامه آزادی» تبدیل شده است. این ماجرا برای مردم ما، نه صرفا یک حدیث تاریخی که یک سرود آزادی است و سرود آزادی سر از قید زمان بر می کشد. چیزی را می سراید و چیزی را می ستاید که هنوز اتفاق نیفتاده است و آرزو می شود که در آینده اتفاق بیفتد. سرود آزادی سِروادِ مشتاقی ست. وجدان جامعه در گذشته چیزی را می بیند و نشانی از گمشده خود در آن می جوید. قصه گذشته ای به بن بست رسیده که امید فرجی را برای آینده رقم می زند و بازگو کردن آن بهانه ای می شود برای بیان اشتیاقی شورانگیز که تحقق چیزی بسیار عزیز را در امروز و فردا آرزومند است. محمد علی موحد، خواب آشفته نفت