از «ریال» به «پارسه» با حذف چند صفر

این روزها در محافل اقتصادی و بانکی، بار دیگر طرح «حذف صفر از پول ملی» به همراه تبدیل «ریال» به «پارسه» یا «تومان»، موضوع روز شده است. آیا حذف سه یا چهار صفر از اسکناس های رسمی و تبدیل واحد پول ملی از «ریال» به «پارسه» می تواند موجب آرامش بخشی اقتصادی جامعه و تقویت پایه پولی شود، تورم افسارگسیخته را از اقتصاد کشور، دور کند و یا حداقل آن را کاهش دهد؟ یا آنکه به قول منتقدان، حذف چند صفر از پول ملی، فقط «یک ایده پرسروصدا ولی کم اثر» است؟

حذف چند صفر از اسکناس و تبدیل واحد پول ملی از «ریال» به «پارسه»، موضوعی جدید نیست. در متن لایحه مورد بحث، آمده است که «واحد پول ایران، «تومان» خواهد بود و هر «تومان»، معادل 10 هزار ریال جاری و 100 «پارسه» است. همچنین به منظور تسهیل روند انتقال به سیستم جدید، دوره ای دو ساله به عنوان «دوره گذار» برای استفاده همزمان از «تومان» و «ریال» در نظر گرفته شده است. در این مدت، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران موظف است ترتیبات اجرایی لازم را برای جمع آوری و جایگزینی اسکناس ها و سکه های «ریال» با «تومان» فراهم کند.» این لایحه که براساس پیشنهاد هیأت وزیران دولت دوازدهم و در جلسه مورخ 13 مرداد 1398 به تصویب رسیده بود، توسط «مسعود پزشکیان»، رئیس دولت چهاردهم به عنوان لایحه یک فوریتی به مجلس ارائه شده است.

تصویر ریال به روایت رئیس بانک مرکزی

از چند سال پیش با توجه به تداوم تورم بالا در اقتصاد ایران و پایین آمدن ارزش پول، قرار بر حذف چند صفر (طبق پیشنهاد بانک مرکزی، حذف چهار صفر) از پول ملی کشور شد. «ریال» که در سال 1308 به جای «تومان»، واحد پول رسمی ایران شد، در شرایط فعلی در میان مردم عملا کاربردی ندارد و عموم مردم هنوز از «تومان» به عنوان واحد پولی، یاد می کنند. هیأت دولت در جلسه نهم مرداد 1398 به ریاست «حسن روحانی» رئیس جمهور ایران، لایحه پیشنهادی بانک مرکزی، مبنی بر تغییر واحد پول ملی از «ریال» به «تومان» و حذف چهار صفر را به تصویب رساند. سپس در پانزدهم اردیبهشت 1399، مجلس شورای اسلامی کلیات لایحه حذف چهار صفر و تبدیل پول ملی ایران از «ریال» به «تومان» را تصویب کرد. این لایحه برای اجرایی شدن، نیازمند تأیید شورای نگهبان است. اکنون دولت چهاردهم این طرح را به صورت لایحه به مجلس ارسال کرده است. به طور طبیعی، هر طرح اقتصادی از دیدگاه کارشناسی، موافقان و مخالفانی خواهد داشت. تصمیم گیرنده نهایی در این زمینه، مجلس است. از یکی از اعضای کمیسیون اقتصادی مجلس در این باره، نقل شده است: «تغییر صفرها که اساساً تاثیری بر تورم ندارد، مسئله ای است که چند سال پیش در مجلس سوم مطرح شد. دولت قبل، یعنی دولت سیزدهم، این موضوع را پس گرفت و منتفی شد. اخیراً هم شنیده ام که دوباره مطرح شده است، ولی به نظر من، این کار در شرایط فعلی، به ویژه با توجه به وضعیت تورم، اولویت ندارد.» اما «ایسنا» از قول رئیس کل بانک مرکزی در این مورد، گزارش داده است: «هفته گذشته در جریان سی و دومین همایش سالانه سیاست های پولی و ارزی بانک مرکزی، «محمدرضا فرزین»، رئیس کل بانک مرکزی در تشریح اهداف و سیاست های پولی سال جاری بانک مرکزی، اصلاح نظام پولی کشور را هدف گذاری کرد و بر برنامه سیاستگذار پولی (بانک مرکزی) برای حذف چهار صفر از پول ملی، تاکید کرد و آن را یکی از اهداف بانک مرکزی برای سال 1404 برشمرد. به گفته «فرزین»، تصویر ریال ایران، تصویر مناسب و صحیحی در اقتصاد جهانی نیست. اجرای این سیاست با توجه به تجربیات موفق جهانی و در زمان مناسب می تواند به بهبود تصویر ریال کمک کند که امری ضروری است و به همین منظور، سیاست حذف صفر از پول ملی در دستور کار بانک مرکزی قرار دارد.»

به نظر می رسد منظور رئیس کل از اصطلاح «تصویر ریال»، همان ارزش اقتصادی «ریال» باشد. با این وجود به نظر می رسد طرح مورد بحث، بی سروصدا و از ماه های پایانی سال 1400، آغاز شده است. اسکناس 5 هزار تومانی جدید تقریباً از ماه های پایانی سال 1400، وارد بازار شد؛ اسکناس های هزار و 2 هزار تومانی نیز از تابستان 1401 وارد بازار شدند. در اسکناس های جدید، صفرها در قسمت بالا به صورت کمرنگ چاپ شده و در قسمت پایین کلا حذف شده است. این اسکناس ها در زمان «عبدالناصر همتی» رئیس وقت بانک مرکزی، چاپ شدند. به نظر می رسد حتی محو صفرها از اسکناس های رسمی کشور، تاثیری عمیق در جامعه و بازار نداشت و موجب تقویت پایه پولی هم نشد. اما قطعا در صورت تصویب نهایی، اجرای این طرح، بازتاب مهمی در سطح جامعه خواهد داشت. تصور کنید صبح که از خواب بیدار می شوید و ملاحظه می کنید سه یا چهار صفر از موجودی کارت عابربانک شما کم شده است، احساس شما چه خواهد بود؟ طبعا اولین پرسشی که در این لحظه به ذهن شما خواهد رسید، آن است که آیا بازار نیز حذف صفرها (در قیمت کالاها و خدمات) را خواهد پذیرفت و آن را عملا اجرا خواهد کرد؟

تجربیات جهانی حذف صفر از اسکناس

هوش مصنوعی در مورد تجارب سایر کشورها در حذف صفر از اسکناس، می گوید:

1-تجربه ترکیه (1999)
* هدف: کنترل تورم و ساماندهی ارزش لیره
* عملیات: حذف 6 صفر از ارز (لیره جدید)
* نتیجه: این تغییر ظاهری، کمک کرد تا تصویر پول ثابت تر به نظر برسد، اما مشکل اصلی (تورم بالا) باقی ماند و نتوانست راه حل بلندمدت باشد. برای اصلاح بنیادی، نیاز به سیاست های جامع اقتصادی بود.

2-زیمبابوه (2008)
* هدف: مهار بحران نقدینگی و تورم بی سابقه
* عملیات: حذف 10 صفر و صدور دلار زیمبابوه (پول جدید)
* نتیجه: هرچند این اقدام در کوتاه مدت کمک کرد، اما با ادامه تورم بسیار بالا، نتوانست بحران را کنترل کند و در نهایت، منجر به ارزهای خارجی و بانک های خارجی شد.

3-عراق (2004)
* هدف: تثبیت پول و عبور از بحران های اقتصادی و سیاسی
* عملیات: حذف صفرها از دینار
* نتیجه: در کنار اصلاحات ساختاری، این تغییر کمک کرد تا ثبات نسبی ایجاد شود، اما همچنان مشکلات اقتصادی باقی ماند.

4-تایلند (2000)
* هدف: کاهش اثرات بحران مالی آسیایی
* عملیات: حذف 4 صفر از بات
* نتیجه: در کنار سیاست های اصلاحی، این اقدام کمک کرد تصویری بهتر و ملموس تر از پول ایجاد شود، اما مشکلات اقتصادی را به طور کامل، حل نکرد.

کشور آرژانتین نیز چهار بار نسبت به حذف صفر، اقدام نمود. سال 1970 دو صفر، سال 1983 چهار صفر، سال 1985 سه صفر و سال 1992 چهار صفر. با این حال، حذف 13 صفر هم آرژانتین را از تورم های جدید، نجات نداد و نرخ تورم در این کشور همچنان بالاست. در همه این کشورها، چند صفر از پول ملی حذف شده، اما با حذف صفر، واحد پول ملی آنان تغییر نیافته است. تجارب جهانی نشان می‎دهد که طرح حذف صفر از اسکناس، تحولی اساسی در بهبود وضعیت اقتصادی و کاهش تورم نداشته است.

حذف صفر به همراه تغییر واحد پول ملی

در مورد لایحه جدید دولت نیز موضوع ظاهرا محدود به حذف چند صفر از اسکناس نیست و به همراه آن، تغییر پول رسمی کشور از «ریال» به «پارسه» یا «تومان» در دست بررسی است. ماده یک قانون پولی و بانکی (مصوب 1351) در مورد واحد پول ایران، گفته است: «الف-واحد پول ایران ریال است. ریال برابر صد دینار است. ب-یک ریال برابر یکصد و هشت هزار و پنجاه و پنج ده میلیونیم ۰.۰۱۰۸۰۵۵ گرم طلای خالص است.» بند الف ماده 58 قانون جدید بانک مرکزی نیز گفته است: «واحد پول جمهوری اسلامی ایران، ریال است.» اما در قانون بانک مرکزی برخلاف قانون پولی و بانکی، ارزش «ریال» به طلا، تعیین نشده و مسکوت گذاشته شده است. در نتیجه، اگر یکی از اهداف لایحه تقدیمی دولت، تغییر واحد پول ملی و تبدیل «ریال» به «پارسه» است، در این صورت چرا این موضوع (تغییر واحد پول ملی) در زمان طراحی و تنظیم طرح قانون بانک مرکزی، بررسی و تصویب نشد؟! و پرسش بعدی آنکه ارزش هر «پارسه» به طلا چقدر است؟

برای اظهارنظر منصفانه درخصوص اثربخشی این لایحه باید بررسی کرد که هدف گذاری دولت، مجلس و بانک مرکزی از تقدیم این لایحه چیست؟ تغییر واحد پول ملی به همراه کاهش تورم با تقویت پایه پول ملی یا کاهش التهابات اقتصادی در جامعه ناشی از افزایش مستمر قیمت ها یا سایر اهداف؟ به نظرم، مهمترین شرط موفقیت بانک مرکزی، این است که بازار و جامعه عملا کاهش چند صفر را در مبادلات اقتصادی بپذیرند. برای ارزیابی تأثیر مثبت یا منفی حذف صفر از اسکناس رسمی در وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم باید هدف گذاری بانک مرکزی و مجلس در این لایحه را تشخیص داد. آیا بانک مرکزی با این طرح در صدد است با تبدیل «ریال» به «پارسه» و همزمان حذف چند صفر، تورم پولی را کاهش دهد و همراه با آن، پایه پولی کشور را تقویت کند یا آنکه در صدد است التهابات بازار را کاهش دهد و به آن ثبات بخشد؟

تصویب شتابزده این طرح درست نیست

در مجموع باید توجه داشت که در حال حاضر، منابع نقدی مردم بیشتر از طریق تراکنش های الکترونیکی انجام می شود؛ یعنی حجم اسکناس های در دسترس جامعه به مراتب کمتر از مبالغی است که روزانه از طریق شبکه بانکی کشور به طور اعتباری نقل وانتقال می شود. بنابراین بانک مرکزی برای اجتناب از دوگانگی در این سیاست پولی عملا ناچار خواهد شد که طرح حذف صفر از فیزیک اسکناس های رسمی در جریان را در مورد پول های اعتباری نیز اعمال نماید. اثر روانی این موضوع در جامعه، سنگین خواهد بود؛ زیرا مردم احساس خواهند کرد با این تصمیم دولت، ارزش موجودی آنها در بانک ها تا حد سه یا چهار صفر پایین آمده است؛ در حالی که ممکن است بازار حاضر نباشد حذف صفرها را به راحتی در ارزش کالاها و خدمات خود اعمال نماید. تصور می کنم طرح تبدیل واحد پول ملی، بدان معناست که «ریال» در حال حاضر به شدت ضعیف شده و قدرت اقتصادی خود را از دست داده است. اگر تا چند سال پیش می شد با دو هزار تومان یک ساندویچ خرید، اکنون با چند ده هزار تومان هم نمی توان یک ساندویچ سالم خریداری کرد. افزایش قدرت پول ملی (ریال یا تومان یا پارسه) خود به خود قدرت خرید مردم را بالا خواهد برد و پول را باارزش می‎کند. بنابراین شتابزدگی در تصویب این طرح، درست نیست و نیاز به آسیب شناسی واکنش احتمالی بازار و مردم به آثار مثبت و منفی آن در زمان اجرا دارد.