در جنگ منابع، صرفه جویی خط مقدم اقتصاد خانوار است

با وجود تبلیغات گسترده در رسانه های رسمی درباره ضرورت صرفه جویی در مصرف آب، برق، گاز و بنزین، متأسفانه داده های آماری و تحلیل های کارشناسی، نشان می دهد که فرهنگ مصرف مسئولانه هنوز در جامعه ایران، نهادینه نشده است. این رفتار ناصحیح، تنها محدود به بحث انرژی نیست؛ بلکه در شیوه خرید، استفاده از منابع، پوشاک، آب و حتی سبک تغذیه نیز به وضوح مشاهده می شود. در شرایطی که ایران با بحران های توأمان زیست محیطی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی روبه روست، اصلاح الگوی مصرف خانوار به امری فراتر از انتخاب فردی و در حکم یک ضرورت ملی، بدل شده است. در این میان، نگاهی به رفتار مصرفی کشورهای اسکاندیناوی - که در زمره توسعه یافته ترین کشورهای جهان از نظر شاخص رفاه قرار دارند - می تواند الهام بخش باشد.

طبق آمار شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، سرانه مصرف آب شهری در ایران به ۲۵۰ لیتر در روز برای هر نفر می رسد؛ درحالی که میانگین جهانی، ۱۳۷ لیتر است و این میزان در سوئد حدود ۱۴۰ لیتر گزارش شده است (منبع: Water and Wastewater Engineering Co., ۱۴۰۲ OECD Water Statistics, 2023). سوئد با داشتن بیش از ۱۰۰ هزار دریاچه، فرهنگ مصرف هوشمندانه تری دارد و مردم این کشور برای شست وشو و آبیاری، بشکه هایی برای جمع آوری آب باران در خانه ها و محله ها نصب کرده اند؛ رفتاری ساده و مؤثر که در ایران هنوز در مراحل اولیه ترویج قرار دارد.

همچنین طبق گزارش شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی، مصرف روزانه بنزین در ایران از 100 میلیون لیتر فراتر رفته است (منبع: شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران 1403). در مقابل، در سوئد سرانه مصرف سالانه بنزین حدود ۶۵۰ لیتر است؛ درحالی که در ایران این رقم بیش از ۱۰۰۰ لیتر در سال برای هر نفر برآورد می شود (منبع: International Energy Agency, 2023). در سوئد، حمل ونقل عمومی، خودروهای برقی و مالیات بالا بر سوخت، مردم را به مصرف کمتر سوق می دهد. در ایران اما قیمت پایین سوخت، مصرف بالا و اتکای سنگین به خودروهای شخصی را تثبیت کرده است.

در کشورهای اسکاندیناوی، فرهنگ مصرف به گونه ای طراحی شده است که کمترین اتلاف منابع و پایین ترین آسیب به محیط زیست را به همراه داشته باشد؛ برای مثال، در سوئد، شرکت هایی وجود دارند که لباس های رسمی را برای مراسم اجاره می دهند و بسیاری از شهروندان به جای خرید یک بار مصرف، آنها را با هزینه اندک اجاره می کنند (منبع: The Local Sweden, 2022). استفاده از فروشگاه های کالای دست دوم، امری طبیعی است و طبق آمارها، ۶۰ درصد خانوارهای سوئدی در سال حداقل یک بار از کالاهای دست دوم استفاده می کنند (منبع: Swedish Environmental Protection Agency, 2023). در ایران، اما طبق تحلیل داده های پلتفرم هایی مانند دیوار و شیپور، تنها ۱۰ تا ۱۵ درصد کاربران به صورت منظم سراغ کالاهای کارکرده می روند. نگاه منفی به استفاده مجدد از کالا، از موانع جدی فرهنگی در مسیر اصلاح مصرف است.

مقایسه تطبیقی ایران با کشورهای اسکاندیناوی، از رفاه کمتر و اسراف بیشتر حکایت دارد. نکته قابل تأمل آنجاست که کشورهای با بالاترین ضریب رفاه جهانی، مصرفی منطقی تر از ایران دارند. درحالی که:

* ایران با شاخص رفاه اجتماعی حدود ۴.۸ از ۱۰ در رتبه زیر ۱۰۰ جهانی قرار دارد.

* سوئد، دانمارک و نروژ، جزو ۱۰ کشور اول جهان از نظر رفاه اجتماعی، توسعه انسانی و پایداری محیط زیستی هستند (منبع: UNDP Human Development Index, 2023). با این حال، مصرف منابع حیاتی در ایران بیشتر، کمتر هدفمند و پراتلاف تر است. این امر، نشان می دهد که مسئله در سطح درآمد یا دسترسی به منابع نیست، بلکه در سطح فرهنگ مصرف و سیاستگذاری است.

حال برای اصلاح الگوی مصرف در ایران چه باید کرد؟ به نظر می رسد «آموزش عمومی در مدارس و رسانه ها درباره سبک زندگی پایدار»، «ایجاد مشوق های مالیاتی برای مصرف کمتر یا خرید کالای دست دوم»، «الگوسازی توسط نخبگان و رسانه ها برای انتخاب های ساده تر و منطقی تر»، «اصلاح تدریجی قیمت انرژی و منابع، همراه با حمایت از دهک های پایین» و «توسعه بازارهای اجاره ای و بازفروش کالای سالم به صورت رسمی و ساختاریافته» از جمله راهکارهایی است که برای اصلاح الگوی مصرف باید در پیش بگیریم. اگر جنگ امروز را «جنگ منابع» بنامیم، خط مقدم آن، اقتصاد خانوار است. ایران نمی تواند با الگویی از مصرف بی حساب، آن هم در اوج بحران های آبی، سوختی و مالی، به توسعه پایدار دست یابد. اصلاح این الگو، نیازمند یک اراده ملی، مشارکت عمومی و سیاستگذاری بلندمدت است. صرفه جویی در کشوری با منابع محدود، نه نشانه فقر، بلکه نماد عقلانیت و آینده نگری است. باید باور کنیم که صرفه جویی، آغاز پیشرفت است؛ نه پایان رفاه.

منابع:

1.    شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران، گزارش سالانه ۱۴۰۲
2.    مرکز آمار ایران، گزارش مصرف خانوارها، ۱۴۰۲
3.    OECD Water Statistics, 2023
4.    International Energy Agency (IEA), Country Profiles: Sweden and Iran, 2023
5.    UNDP Human Development Index Report, 2023
6.    Swedish Environmental Protection Agency, Circular Economy Report, 2023
7.    The Local Sweden: Renting Clothes as a New Fashion Trend, 2022