بلاک چین؛ تحول در بانکداری و خدمات مالی

بلاک چین (Blockchain) یک فناوری برای ثبت و مدیریت داده ها به صورت امن و غیرمتمرکز است. در این سیستم، اطلاعات به صورت بلوک هایی از داده ذخیره می شوند که هر بلوک به بلوک قبلی متصل است. این فرآیند از طریق تایید و الگوریتم های رمزنگاری، امنیت بالا و شفافیت را تضمین می کند و امکان تغییر یا دستکاری اطلاعات را به حداقل می رساند. بلاک چین به طور خاص برای انتقال اطلاعات و دارایی ها به روشی سریع، امن و قابل اعتماد طراحی شده است. بلاک چین را می توان به عنوان یک زیرساخت نوین برای مالکیت و تسویه مالی در نظر گرفت؛ زیرساختی که ذات آن بر پایه شفافیت، دسترسی جهانی و قابلیت برنامه ریزی، بنا شده است و به همین دلیل می تواند مسیر تازه ای برای نوآوری، توسعه کسب وکار و بازطراحی نظام های مالی فراهم کند. روندهای جهانی نیز این واقعیت را تأیید می کنند؛ تعداد کاربران فعال در حوزه دارایی های دیجیتال با سرعتی رشد می کند که یادآور مسیر گسترش اینترنت در دهه های گذشته است و حجم مبادلات استیبل کوین ها (نوعی دارایی دیجیتال که ارزش آن معمولاً به یک ارز معتبر، مانند دلار آمریکا متصل است تا نوسان کمتری داشته باشد) در بسیاری موارد از ارزهای رایج فراتر رفته است؛ نشانه ای روشن از کارایی و مقیاس پذیری عملی این فناوری.

امروز بلاک چین در آستانه تحولی قرار دارد که مشابه آن را اینترنت در دهه های ابتدایی خود تجربه کرد؛ دورانی که کمتر کسی تصور می کرد یک فناوری نوظهور بتواند سازوکارهای اقتصاد جهانی و زندگی روزمره را بازتعریف کند. با بلوغ فناوری، شفاف تر شدن مقررات و افزایش فشار رقابت در اکوسیستم مالی، حتی محافظه کارترین بازیگران سنتی امور مالی (Traditional Finance - TradFi) دیگر نمی پرسند که «آیا باید بلاک چین را وارد کار خود کنیم؟» یا «چه زمانی مناسب آغاز است؟». پرسش اصلی اکنون به شکل راهبردی تری مطرح می شود: «چگونه و از کدام نقطه می توان ورود به بلاک چین را آغاز کرد تا ارزش واقعی و پایدار خلق شود؟» و اینکه اکنون سیستم بانکی کشور ما چگونه می تواند از بلاک چین در جهت پیشبرد برنامه های خود بهره ببرد؟

چشم انداز بانکداری مبتنی بر بلاک چین

در چشم انداز کنونی نظام مالی، از بانک ها و مؤسسات اعتباری گرفته تا شرکت های مدیریت دارایی و حتی فین تک ها، بلاک چین دیگر صرفاً یک تجربه جانبی یا فناوری حاشیه ای، تلقی نمی شود. این فناوری به تدریج جایگاه خود را به عنوان ابزاری راهبردی برای نوآوری، رشد پایدار و ارتقای رقابت پذیری، تثبیت کرده است. به همین دلیل، ترسیم تصویری دقیق و آینده نگر از ظرفیت های بلاک چین برای بازیگران سنتی حوزه پول و سرمایه، ضرورتی اجتناب ناپذیر به شمار می رود. در ادامه، با تمرکز بر بخش بانکی به عنوان یکی از مهمترین ارکان این نظام، نقش و کارکرد بلاک چین را در بازطراحی زیرساخت ها و خدمات مالی بررسی خواهیم کرد. در کنار این روندها، شفاف تر شدن مقررات و ورود شرکت های فعال در حوزه دارایی های دیجیتال به بازارهای رسمی سرمایه یا همکاری آنها با نهادهای بزرگ مالی، نشان می دهد این اکوسیستم روزبه روز بیشتر مورد پذیرش قرار می گیرد. حاصل این شرایط، فرصتی بی سابقه برای نهادهای مالی سنتی است تا با تکیه بر بلاک چین، هم امنیت و شفافیت در انتقال ارزش را تضمین کنند و هم مسیر تازه ای برای رشد آینده خود ترسیم نمایند.

بانک ها امروزه بر بسترهای قدیمی تری مانند زبان های برنامه نویسی سنتی، نظیر COBOL فعالیت می کنند، اگرچه ظاهر آنها مدرن و دیجیتال به نظر می رسد. این فناوری ها که هنوز در بسیاری از بانک ها استفاده می شوند، اغلب نیاز به بازسازی دارند. بانک ها با توجه به نیاز به انعطاف پذیری بیشتر و پاسخگویی سریع تر به تقاضاهای مشتریان، به دنبال راه هایی برای بهره برداری از نوآوری ها هستند. بلاک چین می تواند این زیرساخت های فرسوده را بازآفرینی کرده و بانک ها را قادر سازد تا ضمن حفظ الزامات قانونی، تحولاتی در شیوه های عملکردی خود ایجاد کنند. با گسترش استفاده از بلاک چین، بانک ها باید به طور جدی به سرمایه گذاری در این فناوری فکر کنند. فناوری بلاک چین به ویژه در زمینه تغییرات ساختاری، توکنیزه کردن دارایی ها و تسویه های سریع تر می تواند مزایای فراوانی برای بانک ها به همراه داشته باشد. بانک ها باید برای حفظ جایگاه خود در دنیای بلاک چین، از تحولات فعلی بهره برداری کنند و به سمت نوآوری های دیجیتال حرکت کنند.

3 کاربرد بلاک چین در نظام بانکداری

توکنیزه کردن سپرده ها (Tokenized Deposits) بدان معناست که پول مشتریان دیگر فقط در قالب حساب های بانکی سنتی باقی نمی ماند، بلکه به صورت دارایی های دیجیتال، قابل انتقال و مدیریت خواهد بود. این امر نه تنها به بانک ها کمک می کند تا سرعت و شفافیت فرآیندهای مالی خود را افزایش دهند، بلکه از نظر کاهش هزینه ها و کارمزدها نیز تأثیرات مثبت خواهد داشت. توکنیزه کردن سپرده ها می تواند به بانک ها امکان دهد تا در پلتفرم های مختلف مالی و اکوسیستم های دیجیتال، تعامل داشته باشند. این فرآیند به ویژه برای بانک های بزرگ، مانند جی پی مورگان و سیتی بانک مفید است که در حال پیاده سازی این فناوری هستند. توکنیزه کردن سپرده ها می تواند به تحول و نوآوری در بازار سرمایه کمک کند. همچنین این فرآیند موجب می شود که بانک ها توانایی مدیریت نقدینگی و ارائه خدمات سریع تری را در اختیار مشتریان خود قرار دهند، اما آیا این ویژگی بلاک چین موجب خلق پول نخواهد شد؟

در سیستم های سنتی، تسویه پرداخت ها اغلب با تأخیر روبه روست و این تأخیر می تواند هزینه های اضافی و خطراتی برای بانک ها ایجاد کند، اما با استفاده از دفترکل توزیع شده (Distributed Ledger Technology - DLT)، بانک ها می توانند تراکنش ها را به صورت آنی و شفاف پردازش کنند. این تحول می تواند موجب تسویه سریع تر و کاهش خطاهای انسانی شود. در ایران نیز استفاده از این فناوری در تسویه های داخلی و بین بانکی می تواند کارایی سیستم بانکی را ارتقا دهد. تسویه های آنی و استفاده از قراردادهای هوشمند می تواند خطرات مالی را کاهش دهد و به افزایش اعتماد میان بانک ها و مشتریان منجر شود. در حال حاضر، بسیاری از بانک ها از جمله بانک های جهانی، تلاش دارند با استفاده از بلاک چین، سرعت و دقت تراکنش های خود را افزایش دهند. این سیستم می تواند علاوه بر تسویه آنی، خطای انسانی را به حداقل برساند و تأخیرات سیستم های موجود را کاهش دهد.

توکنیزه کردن دارایی ها همچنین موجب افزایش تحرک وثایق بانکی (Collateral Mobility) می شود. به جای قفل شدن دارایی ها تا پایان مدت تعهد، بانک ها می توانند این دارایی ها را به صورت توکن های دیجیتال خرد و قابل ردیابی در اختیار قرار دهند و پس از تسویه، آنها را بلافاصله آزاد کنند. این فرآیند موجب بهبود نقدینگی و افزایش کارایی می شود. همچنین این امر می تواند به کاهش هزینه فرآیندهای تأمین مالی و تسویه کمک کند. توکنیزه کردن دارایی ها باعث می شود که بانک ها بتوانند وثایق را با سرعت و انعطاف پذیری بیشتری منتقل کنند و مشتریان نیز از مزایای این تغییرات بهره مند شوند.

چارچوب به کارگیری بلاک چین در بانکداری

برای بانک ها، استفاده از بلاک چین نیازمند در نظر گرفتن چهار محور کلیدی است: «انتخاب نوع بلاک چین»، «انتخاب سطح تمرکززدایی»، «شفافیت و محرمانگی در بانکداری بلاک چینی» و «شیوه نگهداری دارایی ها». در گام نخست و قبل از هر چیز، بانک ها باید تصمیم بگیرند که از بلاک چین عمومی یا خصوصی استفاده کنند. بلاک چین های عمومی مانند اتریوم مزایای همکاری و نوآوری دارند، اما ریسک حقوقی بیشتری دارند؛ درحالی که بلاک چین های خصوصی برای بانک ها امنیت بیشتری فراهم می کنند. بانک ها باید براساس نیاز خود انتخاب کنند که این فناوری در قالب بلاک چین عمومی، خصوصی یا ترکیبی از هر دو پیاده سازی شود. آنها همچنین باید در نظر داشته باشند که بلاک چین های خصوصی می توانند امنیت و کنترل بیشتری برای بانک ها فراهم کنند؛ درحالی که بلاک چین های عمومی، فرصت های بیشتری برای نوآوری و همکاری دارند.

در گام دوم، بانک ها باید بین شفافیت و امنیت انتخاب کنند. بلاک چین های عمومی بیشتر شفافیت دارند، اما بانک ها به دنبال حفظ محرمانگی و کنترل اطلاعات هستند. استفاده از بلاک چین های نیمه متمرکز یا مجوزدار می تواند به این هدف کمک کند. تمرکززدایی می تواند به ایجاد اعتماد بیشتر میان بانک ها و مشتریان کمک کند، اما بانک ها باید احتیاط کنند که این شفافیت به عنوان یک مزیت امنیتی تبدیل نشود. در گام سوم برای رعایت الزامات قانونی، بانک ها باید تعادل مناسبی میان شفافیت و محرمانگی حفظ کنند. بلاک چین ذاتاً شفاف است، اما می توان با استفاده از ابزارهایی مانند اثبات دانش صفر (Zero-Knowledge Proof) و کلید مشاهده، اطلاعات حساس را محافظت کرد. این ابزارها کمک می کنند تا بانک ها بتوانند داده های حساس را پنهان نگه دارند و در عین حال از مزایای شفافیت بلاک چین استفاده کنند.
در نهایت در گام چهارم، بانک ها باید تصمیم بگیرند که دارایی های دیجیتال خود را به صورت داخلی نگهداری کنند یا این مسئولیت را به نهادهای ثالث واگذار کنند. در مرحله اول، استفاده از متولیان مجاز یا کنسرسیوم های بانکی منطقی تر است، اما با پیشرفت فناوری، ممکن است بانک ها بتوانند این مسئولیت را به طور داخلی نیز انجام دهند. در نظر گرفتن امنیت فیزیکی و دیجیتال در نگهداری دارایی ها بسیار حیاتی است.

پیشنهادی برای علاقه مندان حوزه بلاک چین

برای متخصصین و علاقه مندان به بلاک چین در بانکداری، پیشنهاد می شود که شبکه هایی، مانند «Mantle Network» را بررسی کنند. این شبکه، به ویژه در زمینه ایجاد زیرساخت های مقیاس پذیر و امن برای استقرار بلاک چین در سیستم های مالی فعالیت می کند و می تواند در تسریع تحول دیجیتال بانک ها موثر باشد. «Mantle Network» می تواند به بانک ها در پردازش سریع و کم هزینه معاملات کمک کند و قابلیت تعامل با سیستم های مالی موجود را بهینه نماید.

به طور کلی، بلاک چین امروز دیگر فقط یک فناوری آینده نگر نیست، بلکه به ابزاری برای بهینه سازی و بازتعریف ساختارهای سنتی بانکداری تبدیل شده است. با فراهم آوردن شفافیت لحظه ای، مدیریت هوشمند نقدینگی، تسویه سریع و امن و قابلیت برنامه ریزی، این فناوری به بانک ها این امکان را می دهد که نه تنها خدمات مالی خود را بهبود بخشند، بلکه مدل های نوآورانه برای مدیریت دارایی ها، محصولات و سرمایه گذاری طراحی کنند. تجربه جهانی نشان می دهد که توکنیزه کردن سپرده ها و دارایی ها، بازتعریف زیرساخت های تسویه و ایجاد مدل های نوین وثایق، به بانک ها کمک می کند تا علاوه بر انطباق قانونی، بهره وری سرمایه و نقدینگی را افزایش دهند و مزیت رقابتی پایداری ایجاد کنند. در واقع، بلاک چین فرصتی است که بانک ها را از مدیریت صرف منابع موجود به طراحی آینده ای هوشمند و شفاف برای نظام مالی هدایت می کند. شبکه بانکی ایران را نباید از فناوری های جدید محروم کرد.