نقدی بر تولید بی مسئولیت؛ با نگاهی به تولید توسعه مدار

در روز جهانی تولید، معمولا سخن از کارخانه ها، رشد اقتصادی و اشتغال است، نه کوه های زباله ای که نتیجه همین تولید هستند. در ایران، چرخه تولید اغلب دربِ کارخانه تمام می شود و اکثر تولیدکنندگان به سرنوشت محصول خود در سطل زباله نمی اندیشند اما در جهان توسعه یافته، قانون «امتداد مسئولیت تولیدکننده» (EPR) این مسئولیت را تا انتهای عمر محصول ادامه می دهد. در این مدل، هزینه های پسماند میان تولیدکننده و مصرف کننده تقسیم می شود و هر دو در بازیافت و بازچرخانی نقش دارند (OECD, 2021). در ایران اما نبود چنین نظامی، سبب شده است که سود تولید، خصوصی و زیان آن، عمومی شود. کشورهای توسعه یافته، نشان داده اند که بین رشد صنعتی و مسئولیت زیست محیطی، تضادی وجود ندارد. آلمان با اجرای نظام «Green Dot» در دهه ۹۰ میلادی، تولیدکنندگان را موظف کرد که هزینه جمع آوری و بازیافت بسته بندی ها را بپردازند. در نتیجه، نرخ بازیافت از کمتر از ۳۰ درصد به بیش از ۶۵ درصد افزایش یافت (European Environment Agency, 2020).

اما شاید جذاب ترین نمونه، تجربه سوئد باشد؛ کشوری که مفهوم مسئولیت را از کتاب قانون به فرهنگ عمومی آورده است. در این کشور، نظامی با عنوان «پنت» (Pant System) برای بطری ها و قوطی های نوشیدنی اجرا می شود. هرگاه مصرف کننده، نوشابه یا آب  معدنی می خرد، مبلغی اندک ولی غیرقابل چشم پوشی (حدود ۱ تا ۲ کرون سوئدی) به عنوان ودیعه یا ضمانت بازگشت می پردازد. وقتی بطری را پس از مصرف به دستگاه بازگرداند، همان مبلغ به صورت نقدی یا اعتباری به او بازمی گردد. این دستگاه ها در فروشگاه ها، سوپرمارکت ها و ایستگاه های بازیافت، نصب شده اند و سالانه بیش از ۲ میلیارد بطری و قوطی از این مسیر جمع آوری می شود (Swedish EPA, 2023). این نظام که از دهه ۱۹۸۰ آغاز شده، سه اثر مهم داشته است:

۱. تغییر رفتار مصرف کننده: بازگرداندن بطری به بخشی از عادت روزمره مردم تبدیل شده است.

۲. تشویق تولیدکننده به طراحی قابل بازیافت: زیرا بطری های با جنس ساده تر و قابل تفکیک، ارزان تر بازیافت می شوند.

۳. صرفه جویی منابع و انرژی: حدود ۹۰ درصد بطری های پلاستیکی در سوئد مجددا وارد چرخه تولید می شوند، در حالی  که این رقم در ایران، کمتر از ۱۵ درصد است.

در ژاپن نیز تجربه مشابهی در قالب «هزینه بازیافت از پیش پرداخت شده» وجود دارد. هنگام خرید لوازم خانگی در سرزمین آفتاب تابان، مصرف کننده مبلغی جزئی بابت بازیافت آینده کالا می پردازد؛ این هزینه مستقیم به کارخانه بازمی گردد تا در فرآیند بازیافت هزینه شود (Ministry of the Environment Japan, 2022). نتیجه آن، کاهش چشمگیر حجم زباله های الکترونیکی و بازگشت بیش از ۹۰ درصد فلزات و پلاستیک ها به چرخه تولید بوده است. کره جنوبی، کشور دیگری است که با سیاستی دوطرفه بین تولیدکننده و مصرف کننده، چرخه ای کارآمد ایجاد کرده است. در این کشور آسیایی، تولیدکنندگان موظف به استفاده از مواد بازیافتی هستند و مصرف کنندگان برای بازگرداندن پسماند، امتیاز مالی دریافت می کنند. این سیاست، باعث افزایش نرخ بازیافت پلاستیک از ۲۵ درصد در سال ۲۰۰۳ به بیش از ۷۵ درصد در سال ۲۰۲۰ شده است.

در ایران، قانون مدیریت پسماند (۱۳۸۳) و اصلاحیه آن (۱۳۹۷) به ظاهر زمینه اجرای «EPR» را فراهم کرده است، اما در عمل چیزی جز دریافت عوارض نمادین از تولیدکنندگان به چشم نمی خورد. نه تولیدکننده در بازیافت، نقش دارد و نه مصرف کننده، انگیزه ای برای تفکیک یا بازگرداندن پسماند دارد. براساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس (۱۴۰۱)، نبود نهادهای اجرایی مشخص، شفاف نبودن هزینه کرد عوارض و تغییر مکرر سیاست ها، از مهمترین دلایل شکست این طرح بوده است. نتایج مطالعه دیگری، نشان می دهد تا زمانی که پسماند «بی صاحب» تلقی شود، تولیدکننده تمایلی به طراحی سبز ندارد و مصرف کننده نیز انگیزه ای برای بازگشت پسماند نخواهد داشت (پسندیده و همکاران، ۱۳۹۹).

در مجموع، تجربه کشورهای توسعه یافته، نشان می دهد که مسئولیت زیست محیطی، نه فقط برعهده کارخانه، بلکه مبتنی بر هر خرید و هر مصرف است. وقتی تولیدکننده، هزینه طراحی پایدار را می پردازد و مصرف کننده در بازیافت مشارکت می کند، چرخه ای سالم میان سود و مسئولیت شکل می گیرد. در این راستا، اجرای واقعی «EPR» در ایران، نیازمند سه گام کلیدی است:

۱. الگوبرداری از نظام هایی مانند پنت در سوئد برای بطری های پلاستیکی و قوطی های آلومینیومی

۲. ایجاد نهادهای مستقل مجری (PROs) برای جمع آوری و بازگرداندن کالاهای مصرف شده

۳. آموزش و مشوق های مالی برای مصرف کنندگان تا بازگرداندن زباله به بخشی از رفتار روزمره مردم تبدیل شود.

تا زمانی که تنها تولید می کنیم و مسئولیت را به دیگران می سپاریم، توسعه ما پایدار نخواهد بود. مسیر توسعه یافتگی از کارخانه آغاز نمی شود؛ بلکه از لحظه ای شروع می شود که تولیدکننده و مصرف کننده هر دو در برابر زمین و محیط زیست، احساس مسئولیت کنند.

منابع:

1.    OECD (2021). Extended Producer Responsibility: Updated Guidance for Efficient Waste Management.

2.    European Environment Agency (2020). Circular Economy and Waste Policies in the EU.

3.    Ministry of the Environment Japan (2022). Home Appliance Recycling Law Overview.

4.    Swedish Environmental Protection Agency (2023). Deposit and Return System (Pant System) in Sweden.

5.    مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی (۱۴۰۱). اثر قوانین امتداد مسئولیت تولیدکنندگان بر مسئله پسماندها.

6.    پسندیده، حسن و همکاران (۱۳۹۹). بررسی راهبردهای مدیریت پسماندها در امتداد مسئولیت تولیدکننده در ایران. فصلنامه محیط زیست و توسعه پایدار.